سرطان خون در کودکان
زمانی که بافت‌های خون‌ساز بدن همچون مغز استخوان و سیستم لنفاوی دچار اختلال شده و به‌درستی عمل نمی‌کنند، لوسمی یا سرطان خون رخ می‌دهد. سرطان خون انواع متفاوت دارد که برخی از آن‌ها در کودکان شایع‌تر هستند. در این مقاله به بررسی سرطان خون در کودکان، علت، علائم و درمان آن می‌پردازیم.
سرطان خون در کودکان چیست؟
سرطان خون به‌عنوان شایع‌ترین نوع سرطان در دوره کودکی شناخته می‌شود. اختلال در عملکرد مغز استخوان و سیستم لنفاوی تولید گلبول‌های سفید ناقص و درنتیجه رشد سلول‌های سرطانی را در پی خواهد داشت. مغز استخوان بافت اسفنجی و نرمی است که در مرکز استخوان‌ها وجود دارد و نقش تولیدکننده سلول‌های خونی را ایفا می‌کند.
زمانی که مغز استخوان گلبول‌های ناقص و غیرطبیعی را وارد جریان خون می‌کند کودک درگیر سرطان خون می‌شود. در بیشتر موارد سلول‌های غیرطبیعی تولید و رهاشده از سوی مغز استخوان لکوسیت‌ها یا گلبول‌های سفید خون هستند. در ادامه برای اینکه خیلی راحت‌تر متوجه شوید کدام سلول‌ها در جریان عارضه سرطان خون کودکان درگیر خواهند بود، درمورد هر یک توضیحی مختصر ارائه می‌کنیم.
انواع سلول‌های خونی
گلبول‌های قرمز
گلبول‌های قرمز خون یکی از حیاتی‌ترین سلول‌های موجود در بدن انسان بالغ و خردسال بشمار می‌روند و وظیفه حمل اکسیژن به دیگر بافت‌ها و ارگان‌های بدن را بر عهده دارند. زمانی که یک کودک سطح گلبول‌های قرمز سالم خونش کاهش پیدا کند، می‌گوییم مبتلا به کم‌خونی یا آنمی است. کودک درگیر به آنمی معمولاً از ضعف و خستگی مفرط و تنگی نفس رنج می‌برد.
پلاکت‌ها
ترومبوسیت یا پلاکت عامل انعقاد خون شناخته می‌شود و بدون وجود آن‌ها فرد دچار خونریزی می‌شود و یا اینکه ریسک بالای خونریزی شدید خواهد داشت. زمانی که سطح پلاکت‌های خون بدن کودک از سطح نرمال کمتر می‌شود، بدن او علائمی همچون زود آسیب دیدن و خونریزی کردن و همچنین راحت کبود شدن نشان خواهد داد.
گلبول‌های سفید
لوکسیت‌ها یا گلبول‌های سفید عامل مبارزه با عفونت‌ها و دیگر عارضه‌ها شناخته می‌شوند. تا زمانی که بدن کودک به اندازه کافی گلبول سفید داشته باشد، به‌ندرت بیمار شده و یا اینکه پس از بیماری بهبود پیدا می‌کند. اما بدن کودک با سطح پایین گلبول سفید به‌شدت ایمنی پایینی دارد و ریسک بروز عفونت‌های فرصت‌طلب در بدن او افزایش پیدا می‌کند.
انواع سرطان خون در کودکان
انواع سرطان خون در کودکان شایع هستند. بیشتر این موارد در اطفال وضعیتی حاد گزارش می‌شوند. منظور از لوسمی حاد این است که سلول‌های سرطان تمایل زیادی به رشد با سرعت بالا دارند. در ادامه به چند مورد از انواع سرطان خون که در کودکان رایج هستند اشاره خواهیم کرد:
- ALL یا لوسمی لنفوسیتی حاد: سرطان ALL تحت عنوان لنفوبلاستیک نیز شناخته می‌شود. این نوع سرطان خون رایج‌ترین یا شایع‌ترین گونه لوسمی است که در اطفال مبتلا به سرطان خون گزارش می‌شود
- AML یا لوسمی حاد میلوژن: سرطان AML دومین نوع سرطان خون است که بیشتر در کودکان مبتلا به لوسمی دیده می‌شود
- لوسمی ترکیبی: لوسمی ترکیبی یک نوع سرطان خون نادر محسوب می‌شود. این لوسمی که در کودکان گزارش می‌شود، ترکیبی از ALL و AML است
- CML یا لوسمی میلوژن مزمن: سرطان خون CML در کودکان به‌ندرت رخ می‌دهد
- CLL یا لوسمی لنفوسیتی مزمن: لوسمی لنفوسیتی مزمن یا سرطان CLL دیگر نوع نادر سرطان خون در کودکان محسوب می‌شود. ریسک ابتلا کودکان به این سرطان نسبت به دو نمونه نادر دیگر بسیار پایین‌تر است
- JMML یا لوسمی میلومونوسیتی نوجوانان: لوسمی میلومونوسیتی نوجوانان یکی از نادرترین انواع سرطان خون است و زمانی اتفاق می‌افتد که انواع گلبول‌های سفید خون به‌طور طبیعی بالغ نمی‌شوند
علت سرطان خون در کودکان چیست؟
هنوز علت سرطان خون یا لوسمی در اطفالمشخص نیست. در شرایط خاص و انتقال ویژگی‌های ژنتیکی ممکن است فرزندان این شانس را از والدین خود دریافت کنند. به همین علت است که خطر ابتلا سرطان خون در دوره کودکی نسبتاً بیشتر است. ولی باید بدانید که این گفته چندان نگران‌کننده نیست، چراکه بیشتر سرطان‌های خون دوره کودکی منشأ ارثی ندارند. محققان توانسته‌اند در طول پژوهش‌ها و مطالعات خود به تغییراتی در ژن‌های سلول‌های مغز استخوان دست پیدا کنند. این تغییرات یا جهش‌ها امکان دارد اوایل زندگی کودک یا حتی پیش از اینکه متولد شده باشد، رخ دهد. ولی این کاملاً تصادفی است.
کدام کودکان بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان خون قرار دارند؟ به گفته‌ی cedars-sinai عوامل خطر برای لوسمی کودکان عبارت‌اند از:
- قرار گرفتن در معرض سطح بالای تابش
- داشتن برخی از سندرم‌های ارثی همچون سندرم داون و سندرم لی-فرامنی
- مبتلا بودن به یک عارضه ارثی که بر سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارد
- داشتن برادر یا خواهری که مبتلا به سرطان خون است
علائم سرطان خون در کودکان
علائم لوسمی در کودکان به علل زیادی وابسته است. همان‌طور که در ابتدا نیز اشاره کردیم سرطان خون ناشی از عملکرد غیرطبیعی بافت‌های خون‌ساز است، بنابراین ممکن است سرطان در مغز استخوان، خون و دیگر بافت‌ها و اندام‌ها رخ داده باشد. ازجمله عضوهایی که با لوسمی در ارتباط هستند می‌توان به غدد لنفاوی، نخاع، مغز، تیموس، کبد، طحال، پوست و لثه اشاره نمود. علائم سرطان خون در هر کودک با کودک مبتلا دیگر شاید تفاوت‌هایی داشته باشد. بر این اساس شایع‌ترین علائم لوسمی شامل موارد زیر می‌شود:
- سرگیجه
- سردرد
- تب
- پوست رنگ پریده
- تنگی نفس
- احساس خستگی و ضعف
- عدم تحمل سرما
- بروز عفونت‌های مکرر و مزمن
- کاهش وزن
- تورم غدد لنفاوی
- کاهش اشتها
- تورم شکمی
- احساس درد در استخوان یا مفصل
- کبودی راحت اندام
- خونریزی آسان بافت‌ها
علائم سرطان خون امکان دارد همچون دیگر عارضه‌ها باشد، بنابراین نباید با بروز هر یک یا چند مورد از این نشانه‌ها بترسید. بهترین کار این است که کودک را برای تشخیص دلیل بروز نشانه‌ها به پزشک نشان دهید. در بسیاری از موارد مشکل جزئی است و شرایط دیگری سبب بروز چنین علائمی می‌شوند.
تشخیص سرطان خون در کودکان
پزشک برای شروع پروسه تشخیص عارضه ابتدا از کودک شما درمورد علائم و تجربیاتش طی چند روز و چند هفته گذشته سوال می‌پرسد. سپس کودک تحت معاینه قرار می‌گیرد. در ادامه این امکان وجود دارد که پزشک چند آزمایش خون و دیگر آزمایشات را تجویز کند. منظور از آزمایش خون، آزمایش CBC است.
در آزمایش CBC فاکتورهایی همچون تعداد گلبول‌های قرمز، انواع متفاوت گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرند. درصورتی‌که نتایج آزمایش غیرطبیعی و بحرانی به نظر برسد، پزشک فرزندتان را به یک متخصص سرطان کودکان ارجاع می‌دهد. متخصص سرطان کودکان آنکولوژیست اطفال است. این احتمال وجود دارد که آنکولوژیست بخواهد فرزند شما آزمایشات دیگری انجام دهد.
بیوپسی یا آسپیراسیون مغز استخوان
مغز استخوان در مرکز بعضی از استخوان‌های بدن وجود دارد. مغز استخوان محلی است که سلول‌های خونی در آن تولیدشده و سپس در جریان خون آزاد می‌شوند. در این آزمایش مقدار کمی از مایع مغز استخوان برداشته می‌شود. گاهی نیز از بافت مغز استخوان جامد برای بیوپسی استفاده می‌کنند. به نوع دوم نمونه‌گیری از مغز استخوان، بیوپسی هسته‌ای گفته می‌شود. معمولاً مغز استخوان را از استخوان لگن می‌گیرند. هدف از انجام آسپیراسیون مغز استخوان این است که آیا سلول‌های سرطانی در مغز استخوان وجود دارند یا نه.
آزمایشات آزمایشگاهی نمونه‌های خون و مغز استخوان
ازجمله این‌گونه آزمایشات لوسمی می‌توان به ایمونوهیستوشیمی و فلوسیتومتری اشاره نمود. این قبیل آزمایشات بر روی نوع خاصی از سرطان خون متمرکز هستند و آن‌ها را تشخیص می‌دهند. همچنین ممکن است تست DNA و کروموزوم هم انجام بگیرد.
اشعه ایکس
اشعه ایکس یکی دیگر از روش‌های تشخیص لوسمی در کودکان است. در این تکنیک از میزان کمی اشعه جهت گرفتن عکس از استخوان و دیگر بافت‌های بدن استفاده می‌کنند.
سونوگرافی یا اولتراسوند
این روش تشخیص سرطان به‌مراتب غیرتهاجمی‌تر است و ازجمله تکنیک‌های تشخیص بدون درد و خطر شناخته می‌شود. در این روش از امواج صوتی و کامپیوتری برای تهیه تصاویر واضح از بافت مورد نظر استفاده می‌کنند.
بیوپسی غدد لنفاوی
در این روش نمونه‌برداری، مقداری بافت از غدد لنفاوی برمی‌دارند. این نمونه در آزمایشات به لحاظ وجود سلول‌های سرطانی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پونکسیون کمری
یک سوزن مخصوص در بخش پایین کمر، داخل کانال نخاعی جای می‌گیرد. این ناحیه اطراف نخاع جای دارد. این تست جهت بررسی نخاع و مغز به لحاظ وجود سلول‌های سرطانی انجام می‌گیرد. حجم کمی از مایع مغزی نخاعی استخراج شده و سپس برای بررسی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. CSF مایع اطراف مغز و نخاع است که در این نمونه‌برداری مورد نیاز است.
درمان سرطان خون کودکان
کودکی که گزارش آزمایش خونش سطح پایین و غیرطبیعی را نشان می‌دهد، خونریزی دارد و یا اینکه درگیر عفونت است، امکان دارد نیازمند درمان‌های زیر باشد:
- درمان سطح پایین گلبول‌های قرمز: انتقال خون با گلبول‌های قرمز
- افزایش و درمان سطح پایین پلاکت و قطع خونریزی: انتقال خون با پلاکت
- درمان عفونت: داروی آنتی‌بیوتیک
درمان سرطان خون به علل مختلفی همچون نوع لوسمی وابسته است. سرطان خون معمولاً با روش‌های درمانی زیر تحت درمان و کنترل قرار می‌گیرد.
شیمی‌درمانی و درمان سرطان خون کودکان
منظور از شیمی‌درمانی مجموعه داروهایی هستند که می‌توانند در نابودی سلول‌های غیرطبیعی و سرطانی موثر باشند. همچنین برخی از داروهای شیمی‌درمانی قادر به جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی هستند. داروهای شیمی‌درمانی به‌صورت تزریقی به IV (ورید) یا کانال نخاعی تزریق می‌شوند. برخی از آن‌ها به عضله تزریق می‌شوند و برخی نیز به‌صورت خوراکی به مصرف می‌رسند.
شیمی‌درمانی ازجمله اصلی‌ترین و موثرترین روش‌های درمانی در کنترل و درمان لوسمی‌های کودکان بشمار می‌رود. معمولاً در طول شیمی‌درمانی چندین دارو در دوزهای متفاوت و در دوره‌های مختلف به کودک داده می‌شوند. شیمی‌درمانی یک روش درمانی قوی است و بیمار در طول آن نیاز به استراحت دارد. به همین خاطر بین هر دوره شیمی‌درمانی یک دوره استراحت در نظر گرفته می‌شود. درواقع هدف از این استراحت‌ها فرصت دادن به بدن برای جبران عوارض جانبی دارودرمانی و پیشگیری از عوارض جانبی جدی است.
پرتودرمانی و درمان سرطان خون کودکان
در پرتودرمانی از پرتوهای X با قدرت بالا یا دیگر انواع مختلف تشعشعات برای از بین بردن سلول‌های سرطان استفاده می‌کنند. همچنین پرتودرمانی می‌تواند در جلوگیری از عود و رشد بیشتر سلول‌های سرطانی موثر باشد. پرتودرمانی معمولاً زمانی تجویز می‌شود که نابودسازی تمام سلول‌های سرطان تنها با شیمی‌درمانی ممکن نباشد.
شیمی‌درمانی با دوز بالا و پیوند سلول‌های بنیادی
سلول‌های بنیادی درواقع سلول‌های خونی جوان هستند. این سلول‌ها از شخص دیگر یا کودک دیگر گرفته‌شده و به کودک بیمار داده می‌شود. پس از پیوند سلول‌های بنیادی بیمار تحت درمان شیمی‌درمانی قرار می‌گیرد. بعد از پایان شیمی‌درمانی، سلول‌های بنیادی جایگزین سلول‌های آسیب‌دیده شده و حال بیمار بهبود پیدا می‌کند.
درمان هدفمند
درمان هدفمند شامل داروهایی می‌شود، که وقتی شیمی‌درمانی موثر نباشد تجویز می‌شوند. این روش نسبت به شیمی‌درمانی و پرتودرمانی کمتر تهاجمی است و عوارض جانبی خیلی کمتری دارد. معمولاً از روش درمان هدفمند برای کنترل سرطان خون میلوئید مزمن در کودکان استفاده می‌شود.
ایمونوتراپی
ایمونوتراپی به سیستم ایمنی برای حمله کردن به سلول‌های سرطانی کمک می‌کند.
عوارض احتمالی سرطان خون در کودکان
کودکان مبتلا به سرطان خون ممکن است در طول درمان عوارض مختلف ناشی از تومور یا درمان‌های سلول سرطانی را تجربه کند. عوارض ناشی از بیماری و درمان آن گاهی کوتاه‌مدت و گاهی بلندمدت هستند. پزشک برای کاهش برخی از جدی‌ترین عوارض جانبی درمان لوسمی معمولاً داروهای پیشگیرانه موثری را تجویز می‌کند. همچنین برای بهبود عوارض جانبی دستورالعمل‌هایی داده می‌شود که والدین و فرزند بیمار لازم است در منزل یا در طول درمان از آن‌ها تبعیت کنند. عوارض احتمالی سرطان خون شامل موارد زیر است:
- عفونت‌های جدی
- خونریزی شدید
- خون خیلی غلیظ حاوی تعداد زیادی سلول سرطانی
عوارض طولانی‌مدت احتمالی لوسمی یا روش درمانی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- عود سرطان خون
- رشد دیگر سرطان‌ها
- بروز اختلال در یادگیری
- بروز مشکلات قلبی و ریوی
- کندی رشد
- بروز اختلال در قدرت باروری در سنین بزرگ‌سالی
- پوکی استخوان و سایر مشکلات استخوانی
یادتان باشد که تمام کودکان مبتلا به سرطان خون درگیر عوارض جدی، خفیف، کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت لوسمی و درمان آن نمی‌شوند. همچنین تمام آن‌ها همه این عوارض را تجربه نمی‌کنند. بنابراین با دانستن این مطلب اصلاً درمان کودک را متوقف نکنید و به دستورالعمل‌های درمانی پزشک معالج کودک عمل کنید.
برای جلوگیری از بروز سرطان خون در کودکان باید چه کار کنیم؟
بیشتر سرطان‌های دوره کودکی ازجمله سرطان خون، قابل‌پیشگیری نیستند. اشعه ایکس و سی‌تی‌اسکن خطر کمی دارد، اما معمولاً پزشکان این روش‌های تصویربرداری و آزمایش را به اطفال و زنان باردار توصیه نمی‌کنند مگر اینکه انجام آن‌ها ضرورت داشته باشد.
چگونه فرزندمان با سرطان خون زندگی کند؟
طبیعتاً کودکان مبتلا به سرطان خون از هر نوع نیاز به مراقبت ویژه‌ای دارند. کودک چه در حال درمان و چه در حال گذراندن دوره پس از درمان باشد، تحت مراقبت‌های متخصص آنکولوژیست و دیگر ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی قرار می‌گیرد. در طول دوره درمان والدین نیز می‌توانند برای کمک به فرزندشان جهت مدیریت بهتر بیماری کمک کنند.
امکان دارد فرزند شما در غذا‌خوردن به مشکل بربخورد. با یک متخصص تغذیه جهت بهبود این وضعیت در ارتباط باشید. کودک امکان دارد احساس خستگی داشته باشد. او را تشویق به ورزش کردن در حد تعادل کنید. در بسیاری از موارد انجام تمرینات ورزشی هم به لحاظ جسمانی و هم به لحاظ روحی برای کودک بیمار مفید خواهد بود. برای حمایت روانی و عاطفی از یک مشاور کمک بگیرید. در تمام قرار‌های بعدی ویزیت پزشک و دوره درمان همراه او باشید.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
درصورتی‌که فرزند شما درگیر به سرطان خون است و علائم زیر را در او مشاهده می‌کنید، او را به پزشک ارجاع دهید یا اینکه با ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی تماس بگیرید:
- تب
- شروع علائم جدید
- تشدید علائم فعلی
- بروز عوارض جانبی ناشی از درمان
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
