عوارض شیمیدرمانی + حالت تهوع بعد از شیمی درمانی
شیمیدرمانی روش موثری برای درمان بسیاری از انواع سرطان است و در اهداف درمانی، کنترلی و تسکین علائم کاربرد فراوانی دارد. در کنار همه مزایا، یکی از معایب بزرگ شیمیدرمانی ایجاد عوارض جانبی در بیمار است که گاهی اوقات بسیار آزاردهنده میشود. مهم است که از عوارض جانبی احتمالی ناشی از شیمیدرمانی آگاه باشید تا برای پیشگیری و تسکین آنها نکات مراقبتی را بهدرستی انجام دهید.
چرا شیمیدرمانی عوارض جانبی دارد؟
شیمیدرمانی سلولهای فعال بدن را هدف قرار میدهد. منظور از سلولهای فعال سلولهایی هستند که در چرخه سلولی رشد و تقسیم قرار دارند. سلولهای سرطانی از نظر تکثیر بسیار فعال هستند و همین رشد غیرقابلکنترل آنها باعث پیدایش تومورها میشود. داروهای شیمیدرمانی مولکولهایی که در تقسیم سلولی نقش دارند را هدف قرار میدهند و از این طریق سلولهای سرطانی را متوقف میکنند.
اما در این فرایند بعضی از سلولهای طبیعی بدن نیز در اثر شیمیدرمانی آسیب میبینند. از این سلولها میتوان سلولهای خونی در مغز استخوان، سلولهای دهان، سلولهای دستگاه گوارش و فولیکولهای مو را نام برد. سلولهای ذکرشده به دلیل فعال بودن ازنظر چرخه سلولی در زمانهای مشخصی تقسیم و تکثیر میشوند و این روند آنها را نسبت به داروهای شیمیدرمانی آسیبپذیر کرده و عوارضی مانند ریزش مو و یا حالت تهوع و استفراغ بروز میکند. البته سلولهای سرطانی معمولاً سریعتر از سلولهای سالم و طبیعی رشد میکنند، به این معنی که شیمیدرمانی راحتتر به سلولهای سرطانی حمله میکند.
آیا عوارض جانبی شیمیدرمانی قابل درمان است؟
تیم پزشکی عوارض جانبی شیمیدرمانی را تحت نظر دارد و برای به حداقل رساندن آنها اقدامات موثری انجام میشود. امروزه داروهای بیشتری نسبت به قبل برای شیمیدرمانی و تسکین عوارض در دسترس است و داروهای جدید عوارض کمتری دارند. علاوه بر این، مراقبتهای حمایتی پس از شیمیدرمانی کیفیت زندگی افراد را ارتقا میدهد. و بخش مهمی از مسیر درمان سرطان محسوب میشود. پزشکان و محققان همواره در تلاشاند تا داروهایی با عوارض کمتر و اثرگذاری بیشتر تولید شود و ثمره این تلاش ظهور روشهای نوین و داروهای مؤثرتر در طول سالیان اخیر بوده است.
عوارض جانبی شیمیدرمانی چیست؟
عوارض جانبی شیمیدرمانی بستگی به داروهای مورد استفاده دارد چراکه هر دارو عوارض جانبی خاص خود را دارد. البته عوارض جانبی در همه افراد به یک شکل بروز نمیکند و حتی با مصرف داروی مشابه ممکن است عوارض مختلفی در دو نفر دیده شود. همچنین با مصرف یک دارو در زمانهای مختلف ممکن است عوارض جانبی متفاوتی نسبت به قبل تجربه شود. به همین دلیل لازم است که هرگونه علائم پس از شیمیدرمانی را به تیم پزشکی اطلاع دهید تا در صورت نیاز با تغییر داروهای شیمیدرمانی و یا با تنظیم دوز آنها عوارض کاهش یابد. شایعترین عوارض جانبی شیمیدرمانی شامل موارد زیر است.
خستگی
احساس بیرمقی و خستگی حتی پس از خواب کافی از شایعترین عوارض جانبی شیمیدرمانی است.
ریزش مو
بعضی از داروهای شیمیدرمانی باعث ریزش مو میشوند. موهای سر، ابرو و گاهی کل موهای بدن تحت تأثیر قرار میگیرند. ریزش مو معمولاً از چند هفته اول شیمیدرمانی شروع میشود و طی ۱ تا ۲ ماه به حداکثر خود میرسد. معمولاً میزان ریزش مو بر اساس داروها و دوزهایی که تجویز میشود قابل پیشبینی است.
درد
یکی دیگر از عوارض احتمالی شیمیدرمانی بروز درد است. درد ناشی از شیمیدرمانی اغلب بهصورت زیر تجربه میشود:
- سردرد
- دردهای عضلانی
- دلدرد
- درد ناشی از آسیب عصبی مانند سوزش، بیحسی، یا دردهای تیز و سوزنی در انگشتان دستوپا
اکثر دردهای مربوط به شیمیدرمانی پس از پایان یافتن دوره درمانی خودبهخود برطرف میشوند. اگر درد ناشی از عوارض عصبی باشد پزشک نوع دارو و یا دوز آن را تغییر میدهد تا عوارض به کمترین حد ممکن برسد. در برخی افراد عوارض ناشی از شیمیدرمانی ماهها و گاهی سالها طول میکشد تا بهطور کامل برطرف شود. درمان هر درد با در نظر گرفتن علت زمینهای آن انجام میشود. پزشکان با روشهای زیر درد ناشی از شیمیدرمانی را مدیریت میکنند:
- تجویز داروهای مسکن
- مهار کردن سیگنالهای درد
- تنظیم دوز داروهای شیمی درمانی
زخمهای دهان و گلو
همانطور که گفته شد سلولهای دهان و گلو به دلیل تقسیم پیوسته در معرض آسیب ناشی از شیمیدرمانی هستند. عوارض شیمیدرمانی در دهان و گلو به شکل زخمهای دهانی خود را نشان میدهد. این زخمها غالباً ۵ تا ۱۴ روز بعد از شیمیدرمانی ظاهر میشوند. زخمهای دهان که به آن موکوزیت هم گفته میشود به دلیل التهاب دارویی مخاط دهان ایجاد میشوند. برخوردار بودن از یک رژیم غذایی سالم و مقوی و رعایت بهداشت دهان و دندان در کاهش ابتلا به زخمهای دهانی موثر است. خوشبختانه زخمهای دهان با پایان یافتن دوره شیمیدرمانی بهطور کامل از بین میروند.
اسهال
برخی از داروهای شیمیدرمانی بر عملکرد روده تأثیر منفی دارند بهطوریکه عوارض آنها به شکل اسهال بروز میکند. برای کاهش این عارضه داورهای تجویزشده را منظم مصرف و دستورات پزشکی را بهدقت دنبال کنید تا مایعات بدن رو به کاهش نرود.
یبوست
یکی دیگر از تأثیرات شیمیدرمانی بر روده یبوست است. یبوست از تنبلی روده و کاهش حرکات دودی آن ناشی میشود. نوشیدن مایعات، پیروی از رژیم غذایی سالم و ورزش منظم خطر ابتلا به یبوست را بهطور چشمگیری کاهش میدهد.
تهوع و استفراغ
معده به بعضی از داروهای شیمیدرمانی حساس است و این حساسیت باعث بروز حالت تهوع و استفراغ میشود. شدت تهوع و استفراغ بستگی به نوع دارو و دوز آنها دارد. البته جهت برطرف شدن این مشکل، قبل و بعد از شیمیدرمانی داروهای ضد تهوع تجویز میشود تا عارضه به کمترین مقدار خود برسد.
اختلالات خونی
بافت اسفنجی مغز استخوان به دلیل خاصیت تقسیمی بالای خود همواره مستعد عوارض شیمیدرمانی است بهطوریکه تولید سلولهای خونی تحت تأثیر قرار میگیرد. البته پس از پایان یافتن سیکل شیمیدرمانی تولید سلولهای خونی به شرایط طبیعی برمیگردد اما کاهش تعداد سلولها طی دوره درمان ممکن است مشکلساز شده و فرد دچار کمخونی و یا ضعف سیستم ایمنی شود.
به همین دلیل پایش سلامت خونی همواره مورد توجه پزشکان است و به این منظور آزمایش CBC یکی از آزمایشهای روتین در طی دورههای شیمیدرمانی است. علائمی مانند خستگی مفرط، سرگیجه و تنگی نفس ناشی از کاهش تعداد گلبولهای قرمز خون است. گاهی نیز گلبولهای سفید تحت تأثیر قرار میگیرند و به دلیل لکوپنی (کاهش سلولهای سفید خون) سیستم ایمنی توان اولیه خود را از دست میدهد و فرد نسبت به بیماریهای عفونی آسیبپذیر میشود.
یکی دیگر از اجزای خون که تحت تأثیر شیمیدرمانی قرار میگیرد پلاکت است. پلاکتها نقش کلیدی در بند آمدن خونریزی دارند و اگر تعداد آنها بهطور غیرطبیعی کاهش پیدا کند (ترومبوسیتوپنی) فرد در معرض خونریزیهای بیشازحد قرار میگیرد. برای کاهش چنین عوارضی دوز داروهای شیمیدرمانی تنظیم میشوند تا مغز استخوان بتواند با کمترین مشکل ممکن به کار خود ادامه دهد.
اثرات عصبی
تعدادی از داروهای شیمیدرمانی بر عملکرد نورونها و سیستم عصبی تأثیر منفی دارند و باعث بروز علائم زیر میشوند:
- مورمور شدن بدن
- سوزش پوستی
- ضعف و بیحسی در دست و پا
- ضعیف شدن عضلات، درد عضلانی و خستگی
- کاهش تعادل و مشکل در راه رفتن
- لرزش دست
- سفتی گردن
- مشکلات بینایی و شنوایی
این علائم را میتوان با تنظیم دوز شیمیدرمانی کاهش داد. ۶ تا ۱۲ ماه پس از پایان شیمی درمان عوارض عصبی برطرف میشود.
تغییر در تمرکز و حافظه
پس از شیمیدرمانی ممکن است در تمرکز و یا در حافظه مشکلاتی را تجربه کنید. این اختلالات گذرا هستند و پس از شیمیدرمانی عملکرد مغز به حالت طبیعی برمیگردد.
مشکلات جنسی و باروری
احتمال تأثیر شیمیدرمانی بر باروری و قوای جنسی وجود دارد. اگر تصمیم به فرزندآوری در آینده دارید حتماً پیش از شیمیدرمانی موضوع را به تیم پزشکی اطلاع دهید تا راهکارهای مناسب جهت کاهش عوارض باروری اتخاذ شود. خستگی و احساس بیماری ناشی از شیمیدرمانی ممکن است بر میل جنسی و کیفیت رابطه تأثیر منفی داشته باشد.
همچنین بعضی از داروهای شیمیدرمانی تأثیر مخرب بر سلامت اسپرمها و تخمکها دارند و ممکن است در صورت بارداری اثر منفی بر تکامل و رشد جنین داشته باشند. برای پیشگیری از بارداری در طی دوره شیمیدرمانی با پزشک معالج مشورت کنید.
کاهش اشتها
به دلیل تحت تأثیر قرار گرفتن دستگاه گوارش، کاهش اشتها در سیکلهای شیمیدرمانی شایع است بهطوریکه با خوردن مقدار کمی غذا احساس سیری میکنید و یا میل چندانی به غذا خوردن ندارید. باید با مشاوره پزشکی تا حد امکان اشتهای خود را افزایش دهید تا از کاهش وزن و از دست رفتن توده عضلانی جلوگیری شود.
مشکلات قلبی
بعضی از داروهای شیمیدرمانی بهصورت موقت بر قلب تأثیر دارند. برای بررسی سلامت قلب در طی شیمیدرمانی معمولاً آزمایش اکوکاردیوگرافی (اکو) انجام میشود تا عملکرد قلب ارزیابی شود.
به گفتهی cancer بیشتر عوارض ناشی از شیمیدرمانی گذرا هستند و پس از اتمام دورههای شیمیدرمانی از بین میروند اما برخی از عوارض ممکن است دائمی شوند.
برای مثال، بعضی از داروهای شیمیدرمانی بر بافت قلب، ریه، کلیه و دستگاه تناسلی اثر طولانیمدت دارند. این مشکلات بهخصوص در کودکان حائز اهمیت است و ممکن است سالها آنان را درگیر کند.
مراقبتهای پس از شیمیدرمانی
دریافت مراقبتهای حمایتی پس از شیمیدرمانی اهمیت زیادی دارد. تیم درمانی در قالب یک برنامه حمایتی کمک میکنند که علائم شیمیدرمانی و عوارض بلندمدت آن هر چه زودتر برطرف شود.
سوالاتی که میتوانید از پزشک معالج بپرسید
برای آشنایی بیشتر با روند درمان خود میتوانید سوالات زیر را از پزشک معالج بپرسید:
- با توجه به برنامه شیمیدرمانی چه عوارضی ممکن است بروز کند؟
- چگونه میتوان از عوارض جانبی پیشگیری کرد یا آن را به حداقل رساند؟
- اگر یک عارضه جانبی ظاهر شد در ساعات اداری و غیر اداری به چه کسی اطلاع بدهم؟
- آیا عارضه خاصی هست که باید فوراً به پزشک اطلاع دهم؟
- از چه راههایی میتوانم در طول دوره شیمیدرمانی از خودم مراقبت کنم؟
- آیا داروها بر سلامت باروری و بارداری تأثیرگذار است؟
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیههای تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب بهعنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
