شیمی‌درمانی + انواع داروهای شیمی درمانی
با شنیدن نام شیمی‌درمانی به‌طور طبیعی بیماری سرطان در ذهن تداعی می‌شود. شیمی درمانی در کنار پرتودرمانی، ایمونوتراپی و درمان هدفمند از روش‌های پرکاربرد برای درمان سرطان محسوب می‌شود و تأثیر قابل‌توجهی در حذف سلول‌های سرطانی دارد. در این مقاله از مجله سلامت هومکا شیمی‌درمانی را با جزئیات بیشتری شرح می‌دهیم.
شیمی‌درمانی چیست؟
یکی از روش‌های موثر و پرکاربرد برای درمان انواع سرطان شیمی درمانی است. شیمی‌درمانی قادر است سلول‌های سرطانی را در هر نقطه از بدن از بین ببرد. این سازوکار، شیمی‌درمانی را از درمان‌هایی مانند جراحی و پرتودرمانی متمایز می‌کند. با جراحی می‌توان تومور را از بافت منشاء یعنی بافتی که از آن سرچشمه گرفته است خارج کرد. درواقع جراحی یک نوع درمان موضعی است.
پرتودرمانی نیز در ناحیه خاصی از بدن برای کشتن سلول‌های سرطانی انجام می‌شود. درمان‌هایی از این قبیل، درمان‌های موضعی نامیده می‌شوند زیرا تنها قسمت محدودی از بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. اما در مقابل، شیمی درمانی یک درمان سیستمیک تلقی می‌شود زیرا داروهای شیمی درمانی به جریان خون تزریق می‌شوند و سراسر بدن را می‌پیمایند.
اهداف شیمی درمانی
اگر پزشک معالج شیمی‌درمانی را در برنامه درمانی در نظر گرفته باشد برای درک اهمیت و ضرورت آن، بهتر است با اهداف مختلف شیمی درمانی آشنا شویم. سه هدف اصلی این روش درمانی در مسیر بهبود سرطان عبارت است از:
- اهداف درمانی
- کنترل بیماری
- تسکین علائم
اهداف درمانی
شیمی‌درمانی قادر است سلول‌های سرطانی را در هر نقطه از بدن تحت تأثیر قرار دهد. تأثیر داروهای شیمی درمانی یا سبب از بین بردن سلول‌های بدخیم می‌شود و یا رشد و تکثیر آن‌ها را متوقف می‌کند.
کنترل سرطان
گاهی هدف از شیمی درمانی کنترل سرطان است. در این موارد، شیمی‌درمانی برای کوچک کردن تومور و یا توقف رشد و گسترش سرطان استفاده می‌شود. تأثیر کنترلی شیمی درمانی به فرد مبتلا به سرطان کمک می‌کند که احساس بهتر و عمر طولانی‌تری داشته باشد. در بعضی موارد سرطان را نمی‌توان به‌طور کامل از بین برد اما می‌توان آن را مانند یک بیماری مزمن نظیر بیماری قلبی یا دیابت کنترل و مدیریت کرد.
تسکین علائم
یکی دیگر از کاربردهای شیمی‌درمانی در سرطان تأثیر قابل‌توجه آن در کاهش علائم سرطان است. به این روش، شیمی‌درمانی تسکین‌دهنده گفته می‌شود. زمانی که سرطان وارد مرحله پیشرفته شود سلول‌های سرطانی در بسیاری از بافت‌های بدن گسترش یافته‌اند و کنترل کردن آن‌ها دشوار خواهد بود. هدف از شیمی‌درمانی در چنین شرایطی ارتقای کیفیت زندگی و کاهش درد و سایر عوارض سرطان است. به‌عنوان مثال، شیمی درمانی برای کوچک کردن توموری که بافت‌های مجاور خود را تحت‌فشار گذاشته و عامل بروز درد شده، موثر است.
برنامه شیمی‌درمانی
تیم پزشکی با همکاری هم بهترین برنامه درمانی را متناسب با شرایط بیمار و مرحله سرطان آماده می‌کنند. در برنامه درمان تعداد دوره‌های شیمی‌درمانی، مدت زمان آن‌ها و نحوه تجویز داروها لحاظ می‌شود. همه این تصمیمات به نوع سرطان، محل آن، میزان بزرگی تومور و انتشار آن در بدن بستگی دارد.
بعضی از سرطان‌ها را می‌توان با یک داروی شیمی درمانی درمان کرد اما اغلب چندین دارو به‌صورت ترکیبی (شیمی درمانی ترکیبی) مورد استفاده قرار می‌گیرند. معمولاً ترکیب چند داروی ضد سرطان موجب هم‌افزایی و تقویت مبارزه با سلول‌های بدخیم می‌شود. از مزایای دیگر شیمی درمانی ترکیبی کاهش احتمال مقاوم شدن سرطان به داروهای شیمی‌درمانی است.
در بعضی موارد، شیمی‌درمانی به‌تنهایی برای درمان سرطان کفایت می‌کند اما اغلب نیاز است که این روش همراه با جراحی و پرتودرمانی مورد استفاده قرار گیرد و گاهی نیز با داروهای دیگر مانند داروهای هدفمند، هورمون درمانی و ایمونوتراپی همراه شود. از کاربردهای شیمی‌درمانی در درمان سرطان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- شیمی‌درمانی به‌تنهایی و یا همراه با پرتودرمانی قبل از جراحی برای کوچک کردن تومور
- پس از جراحی برای کمک به کشتن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده در بدن
- همراه با سایر داروها مثل ایمونوتراپی و درمان هدفمند به‌منظور حذف سلول‌های سرطانی
داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی
بیش از ۱۰۰ داروی مختلف برای انواع شیمی درمانی طراحی و تولیدشده است. این داروها اگرچه عوارض جانبی دارند اما به چرخه سلولی و اهداف مولکولی در تومورها حمله می‌کنند و رشد و تکثیر سرطان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. استفاده ترکیبی از داروهای شیمی‌درمانی قدرت مبارزه با سرطان و عملکرد درمان را افزایش می‌دهد. از انواع اصلی داروهای شیمی می‌توان موارد زیر را نام برد:
- داروهای آلکیله کننده
- آنتی‌متابولیت‌ها
- آنتی بیوتیک‌های ضد سرطانی
- عوامل مهارکننده توپوایزومراز
- فاکتورهای مهارکننده میتوز
- آلکالوئیدهای گیاهی
در برخی موارد، انتخاب نوع دارو، دوز و زمان‌بندی شیمی‌درمانی بر اساس مطالعات پیشین مشخص و واضح است اما در مواردی نیز ممکن است اطلاعات کامل در این زمینه وجود نداشته باشد و یا بیمار علاوه بر سرطان به مشکلات دیگری نیز دچار باشد. در چنین مواردی باید درمان را طوری برنامه‌ریزی کرد که کاملاً متناسب با شرایط جسمانی فرد باشد.
به گفته‌ی cancer عواملی که تیم پزشکی در زمان بستن برنامه درمانی در نظر می‌گیرند به‌قرار زیر است:
- نوع سرطان
- مرحله سرطان و میزان گسترش آن
- نتایج آزمایشات
- سن بیمار
- سلامت کلی بیمار
- وجود سایر مشکلات سلامتی مانند بیماری‌های قلبی، کبدی یا کلیوی
- درمان‌های قبلی سرطان در گذشته
همه موارد ذکرشده به همراه اطلاعات حاصل از مطالعات تحقیقاتی در تهیه برنامه درمان تأثیر دارند.
تعداد جلسات شیمی درمانی و مدت زمان آن‌ها
شیمی‌درمانی در فواصل منظمی به نام سیکل انجام می‌شود. یک دوره شیمی‌درمانی ممکن است تزریق دارو در یک یا چند روز متوالی باشد و ۶ ماه تا یک سال نیز طول بکشد. معمولاً پس از هر دوره شیمی درمانی یک دوره استراحت در نظر گرفته می‌شود. این برنامه متناوب (سیکل) عوارض جانبی داروهای شیمی‌درمانی را به حداقل ممکن کاهش می‌دهد. هر دارو بر اساس برنامه مشخصی تجویز می‌شود تا اثرات ضد سرطانی آن به حداکثر و عوارض جانبی به حداقل برسد. تعداد سیکل‌های شیمی درمانی بر اساس نوع و مرحله سرطان تعیین می‌شود.
شیمی درمانی و مهار چرخه سلولی
هر بار که سلول تقسیم می‌شود یک فرآیند طبیعی را طی می‌کند (چرخه سلولی) تا به سلول کاملاً فعال و بالغ تبدیل شود. داروهای شیمی‌درمانی قادرند سلول‌های سرطانی را در مراحل مختلف چرخه سلولی هدف قرار دهند تا از تقسیم آن‌ها جلوگیری کنند. سلول‌های سرطانی تمایل بالایی به ایجاد سریع‌تر سلول‌های جدید دارند و این خصوصیت ذاتی، آن‌ها را نسبت به داروها آسیب‌پذیر می‌کند.
با این حال، داروهای شیمی درمانی نمی‌توانند تفاوت بین سلول‌های سالم و سرطانی را تشخیص دهند و درنتیجه سلول‌های طبیعی نیز همراه با سلول‌های سرطانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند و این روند باعث بروز عوارض جانبی می‌شود. خوشبختانه در اکثر سلول‌های طبیعی به‌مرورزمان اثرات مضر شیمی‌درمانی برطرف می‌شود اما آسیب سلول‌های سرطانی دائمی است. به دلایل ذکرشده، شیمی‌درمانی برای از بین بردن انواع سلول‌های سرطانی موثر است.
شیمی درمانی به روش داخل وریدی
شیمی‌درمانی در بسیاری از موارد به‌صورت تزریق داخل وریدی صورت می‌گیرد. در این روش، داروهای شیمی‌درمانی از طریق یک لوله نازک به نام کاتتر وارد خون می‌شود. البته در برخی موارد نیز ممکن است داروی شیمی درمانی به‌صورت فوری و با سرنگ تزریق شود. در روش داخل وریدی از یک سوزن برای قرار دادن کاتتر در ورید ساعد استفاده می‌شود سپس سوزن خارج شده و کاتتر باقی می‌ماند. داروهای داخل وریدی به دو روش اصلی زیر تجویز می‌شوند:
- تزریق سریع: داروها به‌طور مستقیم از طریق سرنگ طی چند دقیقه به بیمار تزریق می‌شود
- تزریق آهسته: در این روش، محلول دارویی از کیسه پلاستیکی وارد کاتتر و سپس رگ خونی می‌شود
شیمی‌درمانی خوراکی و موضعی
اگرچه بسیاری از داروها به‌صورت داخل وریدی تزریق می‌شوند اما داروهای خوراکی و داروهای موضعی نیز وجود دارند. در شیمی درمانی خوراکی، قرص و کپسول‌های تجویزشده از راه بلعیدنی و دهانی مصرف می‌شوند. در این حالت مانند سایر انواع شیمی درمانی، برنامه درمان به‌صورت سیکل است تا آسیب به سلول‌های طبیعی بدن به حداقل برسد. داروهای شیمی‌درمانی خوراکی را می‌توان در خانه مصرف کرد و باید دقیقاً از دستورات پزشکی پیروی کرد.
در شیمی درمانی موضعی، داروها به‌صورت پماد یا ژل بر روی ناحیه سرطانی مالیده می‌شوند. داروهای شیمی‌درمانی موضعی همانند سایر انواع شیمی‌درمانی موثر و مطمئن هستند. در زمان استفاده از داروهای شیمی درمانی موضعی مطمئن شوید که احتیاط‌های لازم در نگهداری، جابجایی و دور انداختن ظرف حاوی دارو را به‌درستی رعایت می‌کنید.
قبل از شیمی‌درمانی چه بخوریم؟
هر جلسه شیمی‌درمانی ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت ادامه داشته باشد. غالباً برای بیشتر افراد یک وعده غذایی سبک و یا میان وعده یک ساعت پیش از جلسه درمانی نتیجه مطلوبی دارد. اگر جلسه شیمی درمانی طولانی است از پزشک خود در خصوص تغذیه مناسب قبل از شیمی‌درمانی سوال کنید. شاید لازم باشد که یک وعده غذایی مقوی سفارش دهید و یا یک وعده غذایی کوچک یا میان وعده را به همراه داشته باشید.
عوارض جانبی شیمی‌درمانی
شیمی‌درمانی یکی از روش‌های بسیار تأثیرگذار برای درمان سرطان است اما در کنار تمام مزایایی که دارد به دلیل اثر منفی بر بعضی از سلول‌های سالم بدن مانند سلول‌های خونی، سلول‌های پوست و سلول‌های معده عوارض جانبی نیز بروز می‌کند. شایع‌ترین عوارض شیمی‌درمانی به شرح زیر است:
- احساس خستگی مزمن
- احساس کسالت و بیماری
- ریزش مو
- مستعد شدن بدن به عفونت
- دردناک شدن دهان
- خشکی و خارش پوست
- اسهال یا یبوست
بسیاری از این عوارض جانبی ذکرشده پس از پایان دوره شیمی درمانی برطرف می‌شوند.
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
