متفورمین چه زمانی تجویز می‌شود؟ + عوارض و تداخلات دارویی

متفورمین (metformin) یکی از داروهای بسیار مهم و پرکاربرد برای کنترل دیابت نوع ۲ به شمار می‌رود به‌طوری‌که میلیون‌ها نفر از این دارو برای کاهش قند خون و بهبود عملکرد انسولین استفاده می‌کنند. در این مقاله اطلاعات کاملی در خصوص متفورمین بر اساس مقالات روز دنیا گردآوری و ترجمه شده است. اگر قصد انجام آزمایش را دارید می‌توانید در منزل و بدون رفتن به آزمایشگاه این کار را انجام دهید. برای ثبت درخواست آزمایش کلیک کنید.

چرا متفورمین تجویز می‌شود؟

متفورمین به‌تنهایی یا همراه با سایر داروها ازجمله انسولین، برای درمان دیابت نوع ۲ تجویز می‌شود. metformin در دسته‌ای از داروها به نام بیگوانیدها قرار دارد که به کنترل میزان گلوکز خون کمک می‌کنند. این دارو مقدار گلوکز جذب شده غذایی و نیز میزان گلوکز ساخته شده توسط کبد را کاهش می‌دهد. متفورمین همچنین پاسخ بدن به هورمون انسولین را افزایش داده تا عارضه مقاومت به انسولین در افراد دیابتی به حداقل برسد.

لازم به ذکر است متفورمین برای درمان دیابت نوع ۱ استفاده نمی‌شود. دیابت در صورت عدم درمان، عوارض جدی و تهدیدکننده زندگی ازجمله بیماری‌های قلبی، سکته مغزی، مشکلات کلیوی، آسیب عصبی و مشکلات چشمی را به دنبال خواهد داشت. مصرف داروهای تجویزشده ازجمله متفورمین، ایجاد تغییر در شیوه زندگی و کنترل منظم قند خون به مدیریت دیابت و بهبود سلامت کمک می‌کند. metformin همچنین احتمال ابتلا به حمله قلبی، سکته مغزی و سایر عوارض دیابت مانند نارسایی کلیه، آسیب عصبی و مشکلات چشمی را کاهش می‌دهد.

عوارض جانبی متفورمین

قرص‌های خوراکی متفورمین می‌توانند عوارض جانبی خفیف یا جدی ایجاد کنند. لیست زیر حاوی برخی از عوارض جانبی شایع metformin است. البته این لیست شامل تمام عوارض جانبی نمی‌شود. عوارض جانبی شایع متفورمین شامل موارد زیر است:

• اسهال
• حالت تهوع
• شکم‌درد
• سوزش سر دل
• نفخ و گاز

اگر این اثرات خفیف باشند، ممکن است طی چند روز یا چند هفته از بین بروند. اما اگر عوارض شدیدتر هستند بهتر است با پزشک در میان بگذارید.

عوارض جانبی جدی

اگر پس از مصرف متفورمین عوارض جانبی جدی بروز کرد فوراً به پزشک معالج مراجعه کنید. اگر فکر می‌کنید که علائم تهدیدکننده زندگی یا اورژانسی است با ۱۱۵ تماس بگیرید. عوارض جانبی جدی و علائم آن‌ها شامل موارد زیر است. علائم «اسیدوز لاکتیک» به صورت زیر است:

• خستگی
• ضعف
• درد عضلانی غیرمعمول
• مشکلات تنفسی
• خواب‌آلودگی غیرمعمول
• معده درد، حالت تهوع یا استفراغ
• سرگیجه یا سبکی سر
• ضربان قلب آهسته یا نامنظم

علائم «هیپوگلیسمی» (افت ناگهانی قند خون) شامل موارد زیر است:

• سردرد
• ضعف
• لرزیدن یا احساس لرزش
• خواب‌آلودگی
• سرگیجه
• تحریک‌پذیری
• تعریق
• گرسنگی زیاد
• ضربان قلب سریع

علائم «کاهش ویتامین B۱۲» شامل موارد زیر است:

• انرژی کم
• ضعف عضلانی
• کاهش محسوس اشتها
• سوزن سوزن شدن دست‌ و پا

متفورمین و یبوست

یکی از عوارض احتمالی متفورمین یبوست است. البته در مطالعات بالینی، یبوست ناشی از متفورمین به‌ندرت گزارش شده است. یبوست همچنین می‌تواند نشانه سطوح پایین ویتامین B۱۲ نیز باشد. سطوح پایین B۱۲ ممکن است با مصرف طولانی‌مدت metformin بروز کند. اگر در حین مصرف متفورمین دچار یبوست شده‌اید، این عارضه معمولاً با گذشت زمان برطرف می‌شود.

به گفته‌ی medicalnewstoday با رعایت موارد زیر در طول درمان با متفورمین، احتمال ابتلا به یبوست کمتر می‌شود:

• نوشیدن فراوان آب
• مصرف غذاهای غنی از فیبر
• انجام ورزش‌های ملایم مانند پیاده‌روی

اگر یبوست آزاردهنده است یا بهتر نمی‌شود، با پزشک خود صحبت کنید. پزشک ممکن است یک داروی ملین یا داروهای دیگری را جهت کاهش یبوست تجویز نماید. همچنین ممکن است آزمایش خون به منظور بررسی سطح ویتامین B۱۲ تجویز شود.

متفورمین و گلی‌بن‌کلامید

متفورمین متعلق به گروهی از داروها به نام بیگوانیدها است. این دارو به بدن کمک می‌کند تا بهتر از هورمون انسولین استفاده کند و گلوکز خون را کاهش دهد. اما در مقابل، گلی‌بن‌کلامید متعلق به گروهی از داروها به نام سولفونیل اوره است. گلی‌بن‌کلامید با افزایش میزان انسولین تولیدشده توسط پانکراس، گلوکز خون را کاهش می‌دهد. هر دو دارو برای درمان دیابت نوع ۲ کاربرد دارند و قادرند اختلال مقاومت به انسولین را در بیماران کاهش دهند.

متفورمین و پیوگلیتازون

پیوگلیتازون همراه با رژیم غذایی و برنامه ورزشی و گاهی همراه با سایر داروها برای درمان دیابت نوع ۲ تجویز می‌شود. پیوگلیتازون در دسته‌ای از داروها به نام تیازولیدین‌ها قرار دارد. این ماده حساسیت بدن به انسولین را افزایش می‌دهد. پیوگلیتازون برای درمان دیابت نوع ۱ و کتواسیدوز دیابتی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. هر دو داروی متفورمین و پیوگلیتازون با هدف کاهش قند خون و جلوگیری از عوارض بلندمدت دیابت تجویز می‌شوند. نوع داروی تجویزی بستگی به تشخیص پزشک، سطح قند خون و شرایط عمومی فرد دارد.

متفورمین در بارداری و شیردهی

مصرف metform در بارداری منجر به ناهنجاری‌های مادرزادی نمی‌شود و به‌طورکلی داروی ایمن و سازگار با بارداری به شمار می‌رود. عوارض جانبی جدی این دارو در بارداری بسیار نادر است. در دیابت بارداری درصورتی‌که اهداف کنترل گلوکز با اقداماتی همچون پیروی از رژیم غذایی دیابتی برآورده نشود، تجویز متفورمین گزینه ارجح خواهد بود.

این شرایط به‌ویژه در خصوص زنان مبتلا به چاقی و اضافه‌وزن بیشتر صادق است. همچنین این دارو ممکن است همراه با انسولین برای مدیریت بهتر قند خون در بارداری تجویز گردد. نتایج مطالعات بالینی نشان داده است که metformin اثرات مشابهی با انسولین درمانی در بارداری دارد به‌طوری‌که در کنترل قند خون و سازگاری با بارداری امتیاز قابل قبولی کسب کرده است.

در خصوص ایمنی این قرص در دوره شیردهی با توجه به مطالعات انجام شده به روشنی مشخص نیست که آیا متفورمین ممکن است عوارض جانبی به همراه داشته باشد یا خیر؟ داروی metformin در مقادیر کم وارد شیر مادر می‌شود اما مشخص نیست که آیا این دارو می‌تواند در نوزاد شیرخوار عوارض جانبی ایجاد کند یا خیر. بهتر است در مورد راه تغذیه کودک در زمان استفاده از متفورمین با پزشک معالج مشورت کنید.

متفورمین و کبد چرب

در حال حاضر داروی قطعی برای درمان کبد چرب وجود ندارد اما داروی متفورمین سبب حساس شدن سلول‌های بدن به انسولین شده و به‌طور گسترده برای بیماران دیابتی مبتلا به کبد چرب تجویز می‌شود. این دارو با کاهش لیپوژنز کبدی تأثیر قابل‌توجهی در کم شدن چربی تجمع یافته در کبد دارد. ازآنجایی‌که metformin اثربخشی مطلوبی در متابولیسم گلوکز و اثرات ضدالتهابی دارد، یکی از داروهای مهم برای درمان یا کنترل کبد چرب به‌ویژه در افراد مبتلا به دیابت محسوب می‌شود. البته در حال حاضر، گزارش‌های مربوط به اثرات متفورمین در درمان کبد چرب تا حدودی متناقض است و نیاز به مطالعات بیشتری دارد.

متفورمین و لاغری

سازمان FDA تجویز متفورمین را برای اهداف کاهش وزن تائید نکرده است. بااین‌حال، برخی پزشکان آن را برای افراد دیابتی مبتلا به چاقی تجویز می‌کنند. در یک مطالعه مشخص شد که افراد مبتلا به دیابت که تحت درمان با متفورمین قرار گرفته‌اند تا ۸ کیلوگرم کاهش وزن را به دلیل کاهش دریافت کالری تجربه کرده‌اند.

در یک مطالعه بسیار بزرگ‌تر بر روی بیش از ۴۰۰۰ نفر مبتلا به دیابت نوع ۲ نشان داد که مصرف متفورمین با کاهش وزن ۲٫۴ کیلوگرمی در یک دوره چهار ساله مرتبط است. متفورمین به چند روش بر کاهش وزن موثر است؛ این دارو می‌تواند اشتها را کاهش دهد زیرا متفورمین حساسیت بدن به هورمون‌هایی مانند انسولین و لپتین را افزایش می‌دهد. لپتین به هورمون اشتها نیز معروف است و به بدن می‌گوید چه زمانی سیر شده و باید غذا خوردن را متوقف کند.

بنابراین افزایش حساسیت به این هورمون می‌تواند باعث شود کمتر احساس گرسنگی کنید. افزون بر این، متفورمین میزان چربی احشایی، چربی کبد و بافت عضلانی را نیز کاهش می‌دهد که در کم شدن وزن تأثیرگذار است. چربی احشایی در حفره شکم در پیرامون اندام‌هایی مانند کبد، معده و روده قرار گرفته است. چربی احشایی خطرناک‌تر از چربی زیر جلدی است زیرا با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های مختلف مانند بیماری قلبی در ارتباط است.

توجه داشته باشید که هرگز نباید بدون دستور پزشک از این دارو و یا هر نوع دارویی دیگر استفاده کنید.

متفورمین و سقط جنین

محققان بر این باورند که متفورمین کیفیت بارداری را در زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ و دیابت بارداری بهبود می‌بخشد. همچنین این دارو احتمال سقط جنین و سایر عوارض بارداری را در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) کاهش می‌دهد. زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک بیش از سایرین در معرض خطر سقط جنین هستند.

نتایج مطالعات بیانگر آن است که با مصرف متفورمین در زنان باردار مبتلا به سندرم پلی کیستیک، خطر سقط جنین از ۴۴٪ به ۱۵٪ کاهش می‌یابد. متفورمین به دلیل اثرات متابولیکی، هورمونی، عروقی و ضدالتهابی آن اثرات مفیدی بر کاهش خطر سقط جنین در سه ماهه اول در بیماران PCOS دارد.

متفورمین و ریزش مو

metformin ممکن است به‌طور غیرمستقیم در ریزش مو در افراد مبتلا به دیابت نقش داشته باشد. تحقیقات انجام‌شده در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد که مصرف طولانی‌مدت متفورمین می‌تواند باعث کمبود B-۱۲ و کم‌خونی شود. ریزش مو یکی از علائم بالقوه کمبود ویتامین B۱۲ و کم‌خونی است. متفورمین به دلیل تأثیر آن در کاهش توانایی روده در جذب ویتامین B-۱۲ در کمبود احتمالی این ویتامین دخیل است. علاوه بر ریزش مو، سایر علائم کمبود ویتامین B-۱۲ شامل موارد زیر است:

• افسردگی
• مشکلات گوارشی، مانند یبوست یا نفخ
• خستگی
• ضربان قلب نامنظم
• سبکی سر
• از دست دادن تعادل
• از دست دادن حافظه
• بی‌حسی و سوزن سوزن شدن پوست
• تنگی نفس
• اختلالات بینایی

البته کمبود خفیف ویتامین B۱۲ علامتی ایجاد نمی‌کند. پزشک ممکن است برای افرادی که متفورمین مصرف می‌کنند مصرف غذاهای غنی از B-۱۲ یا مکمل‌های B-۱۲ را برای درمان یا پیشگیری از کمبود این ویتامین توصیه نماید. در مواردی، پزشکان نوع تزریقی ویتامین B-۱۲ را تجویز می‌کنند که مستقیماً وارد جریان خون شده و تحت تأثیر کاهش جذب روده‌ای قرار نمی‌گیرد.

میزان مصرف متفورمین

دوز دقیق متفورمین برای افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ متفاوت است. دوز مناسب هر فرد با توجه به نتایج آزمایش خون و سایر آزمایشات تکمیلی توسط پزشک معالج تعیین می‌شود. برای برخی افراد تنها متفورمین تجویز می‌شود اما برای برخی دیگر ممکن است علاوه بر متفورمین، انسولین نیز تجویز گردد. بعضی از توصیه‌ها و دستورالعمل‌های دوز مصرفی متفورمین عبارت‌اند از:

• برای متفورمین طولانی اثر (آهسته رهش)، دوز مناسب بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی‌گرم (mg) است و برای بزرگ‌سالان نباید از ۲۵۰۰ میلی‌گرم در روز بیشتر شود
• برای اشکال مایع متفورمین، دوز مناسب بین ۵ تا ۸٫۵ میلی‌لیتر (ml) برای بزرگ‌سالان است و نباید از ۲۵ میلی‌لیتر در روز فراتر رود
• کودکانی که فرم مایع متفورمین را مصرف می‌کنند معمولاً دوز ۵ میلی‌لیتر را دو بار در روز مصرف می‌کنند

اگر مصرف یک دوز متفورمین را فراموش کردید، سعی کنید در اسرع وقت آن را مصرف کنید؛ اما اگر به زمان دوز بعدی نزدیک شده‌اید، از دوز فراموش‌شده صرف نظر کرده و دوز فرا رسیده را مطابق برنامه روتین مصرف نمائید. برای جبران دوز فراموش‌شده از مصرف همزمان دو قرص متفورمین اجتناب کنید.

بهترین زمان مصرف متفورمین

متفورمین به دو شکل قرص‌های استاندارد و قرص‌های آهسته رهش (طولانی اثر) تولید شده است. قرص‌های استاندارد، متفورمین را به سرعت در بدن آزاد می‌کنند؛ بنابراین ممکن است بسته به تشخیص پزشک چندین دوز از آن‌ها را در طول روز مصرف کنید. در مقابل، قرص‌های آهسته رهش به‌تدریج محتوای خود را آزاد می‌کنند و ازاین‌رو، مجبور نیستید آن‌ها را به‌دفعات بالا در روز مصرف کنید. پزشک نوع قرص و چگونگی مصرف آن‌ها را برای شما بیان می‌کند.

متفورمین همچنین به‌صورت مایع برای کودکان و افرادی که در بلعیدن قرص‌ها مشکل دارند نیز تولید شده است. بهتر است این قرص را همراه یا بلافاصله بعد از وعده‌ی غذایی مصرف کنید تا احتمال بروز عوارض جانبی کاهش یابد. قرص متفورمین را به‌طور کامل با یک لیوان آب ببلعید و آن را نجوید. اگر metformin مایع مصرف می‌کنید پودر را در یک لیوان ریخته و حدود ۱۵۰ میلی‌لیتر آب به آن اضافه کنید. در صورت نیاز آن را هم بزنید تا آب شفاف شود و بلافاصله متفورمین را بنوشید.

تا چه مدت باید متفورمین را مصرف کرد؟

تا زمانی که قند خون در هدف تعیین‌شده تثبیت نشده است باید metformin را مصرف کرد. درمان دیابت معمولاً مادام‌العمر است. اگر کلیه‌های بیمار به‌درستی کار ‌نکنند، پزشک ممکن است مصرف دارو را متوقف کرده و برای فرد داروی دیگری تجویز کند. هرگز بدون مشورت با پزشک مصرف متفورمین را قطع نکنید. اگر خودسرانه مصرف این قرص را قطع کنید، سطح قند خون شما بالا می‌رود و دیابت تشدید می‌شود.

تداخلات دارویی با سایر داروها

بعضی از داروها بر نحوه عملکرد متفورمین تأثیر می‌گذارند. اگر هر یک از داروهای زیر را مصرف می‌کنید، ممکن است آزمایش قند خون به منظور ارزیابی سطح قند خون و تعیین دوز متفورمین تجویز شود:

• قرص‌های استروئیدی مانند پردنیزولون
• قرص‌های مدر (ادرارآور) مانند فوروزماید
• داروهای تجویزشده برای مشکلات قلبی و فشار خون بالا
• داروهای هورمونی مانند تستوسترون، استروژن یا پروژسترون

اگر به‌تازگی مصرف قرص‌های ضدبارداری را شروع کرده‌اید، ممکن است پزشک دوز متفورمین را بازنگری کند زیرا قرص‌های ضدبارداری می‌توانند سطح قند خون را تغییر دهند.

تداخل با داروهای گیاهی

به دلیل اینکه تحقیقات علمی وسیعی در زمینه تأثیر داروهای گیاهی بر اثرگذاری metformin در دسترس نیست نمی‌توان با اطمینان گفت که مصرف داروهای گیاهی بر عملکرد متفورمین بی‌تأثیر است. بهتر است در صورت مصرف هرگونه داروی گیاهی و یا مکمل موضوع را با پزشک در میان بگذارید.

آزمایشات بعد از مصرف دوره‌ای

آزمایش شمارش کامل خون (CBC)

یکی از متداول‌ترین آزمایش‌ها برای ارزیابی سلامت افراد آزمایش CBC است. در این آزمایش سطوح گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید، پلاکت‌ها، هموگلوبین، هماتوکریت، لنفوسیت‌ها، مونوسیت‌ها، نوتروفیل‌ها، ائوزینوفیل‌ها، بازوفیل‌ها و سایر سلول‌های خونی اندازه‌گیری می‌شود. آزمایش CBC به منظور کمک به تشخیص و درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها تجویز می‌شود. ازآنجایی‌که ممکن است متفورمین بر شاخص‌ها و پارامترهای خونی تأثیرگذار باشد پزشکان به‌صورت دوره‌ای این آزمایش را تجویز می‌کنند.

آزمایش هموگلوبین A۱C

آزمایش HbA1c با هدف ارزیابی سطح گلوکز خون در طی ۲ تا ۳ ماه گذشته استفاده می‌شود. انجام این آزمایش در مدیریت و کنترل دیابت بسیار مهم است چراکه ثابت نگه داشتن قند خون در محدوده طبیعی می‌تواند به افراد دیابتی کمک کند تا از خطرات و عوارض مرتبط با دیابت در امان بمانند.

آزمایش انسولین

با استفاده از این آزمایش میزان انسولین خون اندازه‌گیری می‌شود. پس از هر وعده غذایی، سطح گلوکز افزایش می‌یابد و پانکراس را تحریک به ترشح انسولین می‌کند تا هورمون به جریان خون آزاد شود. برای کنترل دیابت، بدن باید بتواند سطح انسولین و گلوکز را به‌طور متعادل نگه دارد. در صورت تجویز شدن انسولین با متفورمین و متعادل نبودن انسولین در بدن، قند خون دچار کاهش شده (هیپوگلیسمی) و علائمی مانند تعریق، لرزش، سبکی سر و احتمالاً شوک بروز می‌کند.

آزمایش ویتامین B۱۲

برای حفظ متابولیسم طبیعی بدن، وجود این ویتامین بسیار ضروری است. متفورمین گاهی می‌تواند سطوح ویتامین B۱۲ را کاهش دهد و در موارد شدید باعث کم‌خونی شود.

اگر قصد انجام آزمایشات دوره‌ای را دارید، می‌توانید از خدمات آزمایش در محل هومکا استفاده کنید. برای ثبت درخواست آزمایش در محل کلیک کنید.

توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.