آندومتریوز چیست؟ + علائم و درمان آندومتریوز
آندومتریوز و کیست‌های مرتبط با آن زمانی ظاهر می‌شوند که بافت رحم به‌طور غیرعادی و نامتناسب خارج از محدوده خود رشد کند و منجر به ایجاد کیست‌های آندومتریوز شود. این کیستها عامل بروز علائمی مثل درد و خونریزی هستند و بر قدرت بارداری تأثیر منفی می‌گذارند. با توجه به شیوع بالا و اهمیت آگاه بودن از آندومتریوز، در این مقاله از هومکا با کمک از معتبرترین منابع پزشکی به سوالات مهم در این خصوص پاسخ خواهیم داد.
کیست آندومتریوز تخمدان چیست؟
در مبحث انواع کیست، نوع آندومتریوز از شایع‌ترین و در عین حال دردناک‌ترین کیستها محسوب می‌شوند. آندومتریوز اختلالی است که در آن بافتی شبیه به پوشش داخلی رحم در خارج از محدوده رحم رشد می‌کند. به پوشش داخلی رحم آندومتر گفته می‌شود و آندومتریوز زمانی اتفاق می‌افتد که بافت آندومتر روی تخمدان‌ها، روده و بافت‌های پوشاننده لگن رشد کنند (آندومتر نابجا).
تغییرات هورمونی سیکل قاعدگی بر روی رشد نابجای آندومتر در نواحی دیگر و ملتهب و دردناک شدن آن تأثیرگذار است. در حالت طبیعی بافت آندومتری که در رحم قرار دارد در سیکل قاعدگی رشد می‌کند، ضخیم می‌شود و سپس از بدن تخلیه می‌شود اما بافت اندمتری که در خارج از محدوده رحم رشد کرده است جایی برای رفتن ندارد و در لگن باقی‌مانده و تبدیل به کیست می‌شود. این بافت گیر افتاده در لگن می‌تواند باعث ایجاد علائم زیر شود:
- تشکیل اسکار (بافت زخم مانند)
- چسبندگی در لگن
- درد شدید در طول سیکل قاعدگی
- مشکلات باروری
آندومتریوز چه علائمی دارد؟
علائم آندومتریوز به عوامل مختلفی بستگی دارد به‌طوری‌که برخی افراد علائم خفیفی را تجربه می‌کنند اما برخی دیگر ممکن است علائم متوسط تا شدید داشته باشند. شدت درد نشان‌دهنده درجه یا مرحله بیماری نیست چراکه ممکن است آندومتریوز از نوع خفیف اما درد آن بسیار آزاردهنده باشد. همچنین ممکن است نوع شدید آندومتریوز درد بسیار کمی ایجاد کند. بنابراین آگاه بودن از علائم آندومتریوز و کیست‌های آن برای تشخیص زودهنگام این بیماری اهمیت دارد. دردهای لگنی اصلی‌ترین علامت آندومتریوز است. علاوه بر بروز درد، علائم زیر نیز در آندومتریوز دیده می‌شود:
- گرفتگی عضلات چندین روز قبل و پس از پریود
- خونریزی شدید قاعدگی یا خونریزی بین قاعدگی
- ناباروری
- درد در هنگام رابطه جنسی
- درد در هنگام اجابت مزاج
- بروز کمردرد
- مشکلات گوارشی شامل اسهال، یبوست، نفخ یا حالت تهوع به‌ویژه در زمان پریود
انجام چکاپ‌ها و معاینات دوره‌ای جهت تشخیص زودهنگام کیست‌های تخمدان مهم است. این موضوع زمانی پررنگ‌تر می‌شود که علائم بالا را در خود مشاهده کنید.
درمان آندومتریوز
به دلیل علائم آزاردهنده آندومتریوز قابل درک است که افراد مبتلا به دنبال درمان فوری و تسکین سریع درد و خونریزی ناشی از این عارضه باشند. معمولاً علائم این بیماری بر کیفیت زندگی و امور روزمره تأثیرگذار است و فعالیت‌های روزانه را با چالش مواجه کند. اگرچه داروی مشخصی برای پایان دادن به آندومتریوز وجود ندارد اما علائم آن قابل مدیریت است و می‌توان تحت نظر پزشک داروهای مناسب برای فروکش کردن علائم را مصرف کنید.
گزینه‌های مختلفی ازجمله دارویی و یا جراحی برای کاهش علائم و درمان بیماری در دسترس هستند. معمولاً پزشکان در ابتدا درمان‌های دارویی را در پیش می‌گیرند و اگر وضعیت بیمار با مصرف دارو بهبود نیابد ممکن است جراحی گزینه بعدی باشد. گزینه‌های درمانی آندومتریوز به شرح زیر است.
داروهای ضد درد
داروهای مسکن مانند ایبوپروفن برای تسکین درد ناشی از آندومتریوز مفید هستند.
هورمون درمانی
تجویز داروهای هورمونی از دیگر راه‌های کاهش علائم بیماری و جلوگیری از پیشرفت آندومتریوز است. هورمون درمانی باعث بهبود اختلالات هورمونی شده و به بدن این فرصت را می‌دهد که تعادل هورمونی ازدست‌رفته را به حالت طبیعی برگرداند.
داروهای ضدبارداری هورمونی
داروهای ضدبارداری هورمونی با جلوگیری از رشد بافت آندومتر، باروری را کاهش می‌دهند. قرص‌های ضدبارداری، چسب‌ها و حلقه‌های واژینال قادرند درد آندومتریوز را کاهش داده و یا حتی به‌طور کامل از بین ببرند. تزریق مدروکسی پروژسترون نیز در توقف سیکل قاعدگی موثر است و رشد بافت نابجای آندومتر را متوقف می‌کند. همچنین این دارو تأثیر مثبتی در فروکش کردن درد و سایر علائم بیماری دارد. البته بنا به دلایلی مدروکسی پروژسترون انتخاب اول پزشکان برای درمان آندومتریوز نیست زیرا خطر ابتلا به چاقی، کاهش تراکم استخوان و افزایش بروز افسردگی را در پی دارد.
آگونیست‌ها و آنتاگونیست‌های هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH)
یکی دیگر از روش‌های درمانی، آگونیست‌ها و آنتاگونیست‌های هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) برای جلوگیری از تولید استروژن و جلوگیری از تحریک تخمدان‌ها هستند. داروی لوپرولید نمونه‌ای از آگونیست‌های تزریقی GnRH و داروی الاگولیکس خوراکی از نوع آنتاگونیست است. هر دو دارو می‌توانند تولید استروژن را سرکوب کنند. استروژن هورمون اصلی در ایجاد خصوصیات زنانه است. مهار کردن تولید استروژن موجب توقف قاعدگی و در نتیجه بروز یائسگی می‌شود. درمان با GnRH اگرچه موثر است اما عوارض جانبی مانند خشکی واژن و گرگرفتگی نیز به همراه دارد. مصرف همزمان دوزهای معین از استروژن و پروژسترون می‌تواند به محدود شدن این عوارض کمک کند.
دانازول
دانازول از داروهایی است که برای توقف قاعدگی و کمک به کاهش علائم آندومتریوز استفاده می‌شود. مصرف دانازول معمولاً عوارض جانبی ازجمله آکنه و هیرسوتیسم (رشد مو در صورت و بدن) ایجاد می‌کند.
جراحی کم تهاجم
جراحی خفیف یا کم تهاجمی معمولاً برای زنانی مورداستفاده قرار می‌گیرد که قصد فرزندآوری دارند و یا دچار درد شدید ناشی از آندومتریوز هستند. هدف از جراحی کم تهاجم، برداشتن یا از بین بردن توده‌های آندومتر بدون آسیب رساندن به اندام‌های پیرامون است. لاپاراسکوپی، یکی از جراحی‌های کم تهاجم است که هم برای تشخیص و هم درمان آندومتریوز و کیست‌های اندومتریوما (کیست‌های شکلاتی) استفاده می‌شود. از این روش برای برداشتن بافت غیرطبیعی و نابجای آندومتر استفاده می‌شود. در زمان انجام لاپاراسکوپی جراح برش کوچکی در شکم ایجاد می‌کند تا ضایعات بافتی را از لگن خارج کند. امروزه معمولاً از لیزر نیز برای از بین بردن بافت‌های زائد در بیماری آندومتریوز استفاده می‌شود.
هیسترکتومی
اگر وضعیت بیمار با درمان‌های تجویزشده بهبود نیابد، پزشک ممکن است هیسترکتومی را به‌عنوان راه‌حل نهایی توصیه نماید. در طی هیسترکتومی، رحم و دهانه رحم به‌طور کامل برداشته می‌شوند. علاوه بر این، در بعضی شرایط تخمدان‌ها نیز خارج می‌شوند تا تولید استروژن در بدن مهارشده و بدین ترتیب رشد بافت آندومتر متوقف گردد. در طی هیسترکتومی، جراح ضایعات و بافت‌های مربوط به آندومتر نابجا را هم خارج می‌کند.
دو نوع هیسترکتومی وجود دارد هیسترکتومی جزئی که بخش بالایی رحم برداشته می‌شود و دهانه رحم در جای خود باقی خواهد ماند. نوع دیگر هیسترکتومی رادیکال نام دارد که معمولاً در صورت وجود سرطان انجام می‌شود. در این روش کل رحم، دهانه رحم و قسمت بالایی واژن برداشته می‌شود. هرچند که هیسترکتومی می‌تواند آندومتریوز را درمان کند اما توانایی بارداری و فرزند آوری را از بین می‌برد. پزشک قبل از انجام عمل هیسترکتومی عوارض و مزایای آن را با شما مطرح خواهد کرد.
چه عواملی باعث بروز کیست آندومتریوز می‌شوند؟
در طول یک چرخه قاعدگی طبیعی، پوشش داخلی رحم به‌طور طبیعی در هر پریود از بدن تخلیه می‌شود اما در بیماری آندومتریوز این چرخه در جایی خارج از رحم نیز انجام می‌شود. علت دقیق آندومتریوز ناشناخته است اما چندین علت در این زمینه مطرح است:
- یکی از دلایل آندومتریوز فرآیندی به نام قاعدگی رتروگراد یا برگشتی است. این فرایند آسیب‌زا زمانی اتفاق می‌افتد که خون قاعدگی به‌جای خروج از واژن از طریق لوله‌های فالوپ به داخل حفره لگنی برمی‌گردد
- یکی دیگر از دلایل احتمالی آندومتریوز این است که اختلالات هورمونی باعث تبدیل سلول‌های خارج رحمی به سلول‌هایی شبیه به سلول‌های داخلی رحم (آندومتر) می‌شود. سلول‌های آندومتر نابجا ممکن است بر روی اندام‌های داخلی لگن مانند مثانه، تخمدان‌ها و راست‌روده رشد کنند. این بافت زائد در طول چرخه قاعدگی در پاسخ به هورمون‌های قاعدگی به رشد خود ادامه داده و منجر به بروز درد و خونریزی می‌شود
- از دلایل دیگر ابتلا به بیماری آندومتریوز آسیب احتمالی وارد شده به رحم برای مثال در عمل سزارین است که باعث نشت بافت و خون از رحم به سایر اندام‌های مجاور شده است
مراحل آندومتریوز و کیست‌های آندومتریوز
آندومتریوز دارای چهار سطح است و در هر سطح عوامل مختلفی نظیر محل، وسعت، اندازه و عمق آندومتر شدت بیماری را تعیین می‌کنند.
مرحله ۱: خفیف
در مرحله خفیف آندومتریوز، ضایعات یا زخم‌های کوچک بوده و بافت زائد آندومتر به صورت کم‌عمق روی تخمدان شکل‌گرفته است. همچنین در این مرحله احتمال بروز التهاب خفیف در داخل یا اطراف حفره لگن وجود دارد.
مرحله ۲: ملایم
آندومتریوز ملایم شامل بافت زائد با وسعت کم اما تا حدودی ادغام‌شده در تخمدان‌ها پدید آمده است.
مرحله ۳: متوسط
اندومتریوز متوسط شامل آندومتر زائدی است که به‌صورت نسبتاً عمیق بر روی تخمدان‌ها و دیواره لگن ایجادشده است.
مرحله ۴: شدید
در شدیدترین مرحله آندومتریوز بسیاری از بافت نابجای آندومتر به‌صورت عمیق در پوشش لگن و تخمدان‌ها نفوذ کرده است. همچنین ممکن است ضایعات بافتی در لوله‌های فالوپ و روده نیز وجود داشته باشد. در این مرحله احتمال تشکیل کیست‌های آندومتریوز در یک یا هر دو تخمدان دور از انتظار نیست.
وب‌سایت healthline در مورد عوارض آندومتریوز می‌گوید:
ابتلا به مشکلات باروری یکی از جدی‌ترین عوارض آندومتریوز است. در مراحل خفیف آندومتریوز امکان بارداری و فرزندآوری بسیار زیاد است اما در مراحل شدید آن یعنی مراحل ۳ و ۴، قدرت باروری کاهش می‌یابد. اگرچه داروهایی برای کاهش علائم اندومتریوز تجویز می‌شود اما در بهبود شانس باروری تأثیر چندانی ندارند.
در برخی بیماران پس از برداشتن بافت آندومتر و کیست‌های شکلاتی از طریق جراحی، قدرت بارداری به فرد بازمی‌گردد. اما اگر برداشتن کیست و بافت آندومتر در بازگشت باروری موثر نباشد روش‌های جایگزین مثل لقاح آزمایشگاهی (IVF) مورد استفاده قرار می‌گیرند.
با پزشک خود در خصوص گزینه‌های درمانی صحبت کنید تا بهترین انتخاب بر حسب شرایط شما مثل تصمیم به بارداری در آینده و تشکیل خانواده تعیین گردد و یا اینکه با توجه به درجه بیماری آیا لازم است که زودتر باردار شوید یا خیر.
غالباً علائم آندومتریوز با گذر زمان شدیدتر می‌شود و می‌تواند باردار شدن طبیعی را با مشکل مواجه کند. این مشاوره‌ها به شما کمک می‌کند که در خصوص جلو انداختن و یا تعویق بارداری تصمیم درستی اتخاذ کنید.
بیماری آندومتریوز چگونه تشخیص داده می‌شود؟
علائم آندومتریوز ممکن است شبیه علائم بیماری‌های دیگری مانند کیست تخمدان و بیماری التهابی لگن باشد. این بیماری همچنین علائم مشابهی با سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) دارد که می‌تواند تشخیص را دشوار کند. گام نخست برای درمان آندومتریوز تشخیص دقیق آن است. توجه به این نکته مهم است که گاهی تشخیص بیماری از زمان شروع تا تشخیص آن ممکن است ۴ تا ۱۱ سال طول بکشد. چراکه احتمال دارد فرد مبتلا علائم خود را به مشکلات دیگری نسبت داده و از مراجعه به پزشک خودداری کند و یا دست به خوددرمانی بزند.
ضروری است که در صورت مشاهده هرگونه علائم مربوط به بیماری آندومتریوز به پزشک مراجعه کنید تا تشخیص قطعی صورت بگیرد.
بررسی سابقه درمانی
پزشک علاوه بر بررسی سابقه شخصی و خانوادگی آندومتریوز، ارزیابی سلامت عمومی و علائم بیمار را جهت تعیین یا رد اختلالات احتمالی دیگر مورد توجه قرار خواهد داد.
معاینه بالینی
در طول معاینه لگن، پزشک از اسپکولوم برای دیدن داخل واژن و دهانه رحم استفاده می‌کند. پزشک همچنین ناحیه شکم را برای وجود کیست یا زخم معاینه می‌کند.
سونوگرافی
پزشک ممکن است برای مشاهده اندام‌های داخلی لگن از سونوگرافی ترانس واژینال یا سونوگرافی شکمی استفاده کند. در سونوگرافی ترانس واژینال، یک پروب به داخل واژن وارد می‌شود تا اختلالات احتمالی رحم و تخمدان با دقت بیشتری بررسی شوند. در سونوگرافی انواع کیست‌های تخمدانی ازجمله کیست‌های شکلاتی مرتبط با آندومتریوز قابل تشخیص هستند.
لاپاراسکوپی
تنها روش تشخیصی قطعی و مشخص برای تشخیص آندومتریوز و کیست‌های مرتبط، مشاهده مستقیم آن است. این کار با یک روش جراحی کم تهاجمی به نام لاپاراسکوپی انجام می‌شود. روش لاپاراسکوپی هم برای تشخیص و هم درمان آندومتریوز و کیست‌های شکلاتی کاربرد دارد.
عوامل خطر ابتلا به کیست آندومتریوز
آگاه بودن از عوامل خطر ابتلا به آندومتریوز می‌تواند به شما برای زمان‌بندی انجام چکاپ‌ها و معاینات دوره‌ای کمک کند.
سن
زنان در هر سنی در معرض خطر ابتلا به آندومتریوز و کیست آندومتریوز هستند. این بیماری بیشتر در سنین ۳۰ تا ۴۰ سالگی تشخیص داده می‌شود اما بیماری و علائم اولیه ممکن است از همان اوایل بلوغ شکل گرفته باشد.
سابقه خانوادگی
اگر یکی از اعضای خانواده مبتلا به آندومتریوز است با پزشک خود در این خصوص صحبت کنید. ممکن است خطر ابتلا به این بیماری در شما بالا باشد.
بارداری‌های قبلی
بارداری به‌طور موقت علائم آندومتریوز را کاهش می‌دهد. زنانی که تابه‌حال باردار نشده‌اند بیشتر در معرض خطر ابتلا به آندومتریوز هستند. البته لازم به یادآوری است زنانی هم که سابقه بارداری دارند به‌طور کامل در امان نیستند.
مشکلات سیستم ایمنی
یک سیستم ایمنی ناکارآمد ممکن است قادر به پیدا کردن و از بین بردن بافت آندومتر در خارج از رحم نباشد. اختلالات سیستم ایمنی و بعضی سرطان‌ها در زنان مبتلا به آندومتریوز شایع‌تر است.
اختلالات قاعدگی
اگر مشکلی در سیکل قاعدگیتان وجود دارد موضوع را با پزشک خود در میان بگذارید. مشکلات قاعدگی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- سیکل قاعدگی کوتاه‌تر از حالت طبیعی (کمتر از ۲۷ روز)
- پریودهای سنگین و طولانی
- پریودی که از سنین پایین شروع شده باشد
عوامل ذکرشده شما را در معرض خطر ابتلا به آندومتریوز و کیست‌های آن قرار می‌دهند.
چرا آندومتریوز باعث درد و خونریزی می‌شود؟
رشد آندومتریوز خوش‌خیم است اما مشکلات متعددی به همراه دارد. بافت آندومتر نابجا بر اثر تغییرات هورمونی در طی سیکل قاعدگی متورم و ملتهب شده و درنهایت منجر به درد و خونریزی می‌شود زیرا آندومتر زائد در ناحیه‌ای رشد کرده است که نمی‌تواند به‌راحتی از بدن تخلیه شود. رشد آندومتریوز ممکن است ادامه‌دار باشد و مشکلاتی ایجاد کند، ازجمله:
- انسداد لوله‌های فالوپ و تشکیل کیسه‌های پر از خون در تخمدان
- ایجاد کیست‌های شکلاتی در تخمدان
- التهاب و تورم
- ایجاد بافت اسکار (بافت زخم) و چسبندگی در اندام‌های لگن
- مشکلات روده و مثانه
پیشگیری از ابتلا به آندومتریوز
راه قطعی برای پیشگیری از ابتلا به آندومتریوز وجود ندارد اما می‌توان با کاهش سطح هورمون استروژن احتمال ابتلا به این بیماری را کاهش داد. استروژن باعث ضخیم شدن پوشش داخلی رحم در طول سیکل قاعدگی می‌شود. برای پایین نگه‌داشتن سطح استروژن در بدن انجام موارد زیر کمک‌کننده است:
- مشورت با پزشک در مورد روش‌های هورمونی کنترل بارداری مانند مصرف قرص‌های ضدبارداری، چسب‌های ضدبارداری و حلقه‌های واژینال
- ورزش منظم جهت کاهش چربی بدن و متعاقباً کمتر شدن میزان استروژن در بدن
- اجتناب از مصرف الکل به‌منظور جلوگیری از افزایش سطح استروژن بدن
- پرهیز از مصرف زیاد نوشیدنی‌های کافئین‌دار برای جلوگیری از افزایش سطح استروژن در بدن
آیا کیست‌های آندومتریوز پس از یائسگی از بین می‌روند؟
در برخی زنان علائم دردناک پس از یائسگی بهبود می‌یابد. ازآنجایی‌که در یائسگی تولید هورمون استروژن متوقف می‌شود رشد آندومتر نابجا و کیست‌های شکلاتی (کیست‌های آندومتریوز) متوقف می‌شود. البته برخی زنان که تحت هورمون درمانی قرار دارند ممکن است همچنان علائم آندومتریوز را داشته باشند.
چه بیماری‌هایی با آندومتریوز مرتبط هستند؟
تحقیقات نشان داده است که بین آندومتریوز و سایر مشکلات سلامتی در زنان ارتباط وجود دارد. بعضی از این موارد عبارت‌اند از:
- آلرژی، آسم و حساسیت به بعضی مواد شیمیایی
- بیماری‌های خود ایمنی نظیر مولتیپل اسکلروزیس، لوپوس و کم‌کاری تیروئید
- سندرم خستگی مزمن و فیبرومیالژیا
- بعضی از سرطان‌ها مانند سرطان تخمدان و سرطان سینه
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
