شوک آنافیلاکسی (آنافیلاکتیک) چیست؟ + درمان اورژانسی شوک آنافیلاکسی

در چند مقاله قبلی هومکا که به انواع آلرژی‌های غذایی و فصلی اختصاص یافته بود بارها واژه شوک آنافیلاکسی تکرار شد که نشان از اهمیت و لزوم آشنایی بیشتر با این نوع آلرژی است. ازاین‌رو، علت بروز آنافیلاکسی، روش‌های تشخیص و درمان آن را با جزئیات بیشتر در این مقاله تشریح می‌کنیم.

آنافیلاکسی چیست؟

آنافیلاکسی یا شوک آنافیلاکتیک یک واکنش آلرژیک شدید و تهدیدکننده زندگی است. این واکنش در عرض چند ثانیه تا چند دقیقه پس از قرار گرفتن در معرض ماده حساسیت‌زا مانند بادام‌زمینی یا نیش زنبور رخ دهد. آنافیلاکسی باعث می‌شود که سیستم ایمنی مقادیر زیادی از مواد شیمیایی التهابی را در خون آزاد کند و یک طوفانی التهابی را در بدن کلید بزند. نتیجه چنین اختلالی، افت شدید و ناگهانی فشارخون، منقبض شدن مجاری تنفسی و تپش قلب است.

علاوه بر این، علائم دیگری مثل بثورات پوستی، حالت تهوع و استفراغ نیز بروز می‌کند. محرک‌های رایج در ایجاد آنافیلاکسی شامل بعضی از مواد غذایی، بعضی از داروها، نیش حشرات و لاتکس است. برای درمان آنافیلاکسی باید بلافاصله اپی‌نفرین تزریق شود تا عضلات و راه‌های هوایی به حالت اولیه خود برگردند. اگر اپی‌نفرین در دسترس نباشد، باید فوراً به اورژانس مراجعه کنید.

علائم شوک آنافیلاکسی

علائم آنافیلاکسی معمولاً در عرض چند دقیقه پس از قرار گرفتن در معرض یک آلرژن رخ می‌دهد. البته به ندرت ممکن است ظاهر شدن علائم تا نیم ساعت و یا بیشتر نیز طول بکشد. علائم و نشانه‌های شوک آنافیلاکسی عبارت‌اند از:

• واکنش‌های پوستی نظیر کهیر، خارش، برافروختگی یا رنگ‌پریدگی
• افت ناگهانی فشار خون
• انقباض مجاری تنفسی و تورم زبان و گلو
• خس‌خس سینه و مشکلات تنفسی
• نبض ضعیف و گاهی تپش قلب
• حالت تهوع، استفراغ یا اسهال
• سرگیجه یا غش

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اگر شما، فرزندتان یا شخص دیگری دچار واکنش شدید آلرژیک شد به دنبال کمک فوری باشید. در صورت همراه داشتن سرنگ خودکار اپی‌نفرین، فوراً آن را تزریق کنید. پس از تزریق حتی اگر علائم بهبود یافت، باز هم لازم است که به اورژانس مراجعه کنید تا از عود مجدد علائم پیشگیری شود. در بعضی شرایط علائم شوک آنافیلاکسی به صورت دومرحله‌ای است و احتمال دارد حمله مجدد پس از بهبودی علائم اولیه رخ دهد.

اگر شما یا یکی از اعضای خانواده دارای سابقه آنافیلاکسی حتی از نوع خفیف باشید، لازم است که جهت پیشگیری از حملات بعدی به پزشک مراجعه کنید. تشخیص و کنترل آنافیلاکسی تا حدی پیچیده است، بنابراین لازم است که به یک متخصص آلرژی و ایمونولوژی مراجعه نمائید.

علت شوک آنافیلاکسی چیست؟

سیستم ایمنی به‌طور طبیعی با تولید آنتی‌بادی به مواد بیگانه مضر مثل ویروس‌ها و باکتری‌ها پاسخ می‌دهد. اما سیستم ایمنی برخی افراد نسبت به مواد بی‌ضرر مثل یک ماده غذایی، واکنش غیرطبیعی و سختی نشان می‌دهد و در نتیجه کل عملکرد بدن تحت تأثیر قرار می‌گیرد. یک آلرژی معمولی و خفیف هیچ‌گاه تهدیدکننده زندگی نیست، اما یک واکنش آلرژیک جدی مانند آنافیلاکسی می‌تواند منجر به مرگ شود.

اگر شما یا اعضای خانواده در گذشته واکنش آنافیلاکسی حتی در حد خفیف را تجربه کرده‌اید، بسیار حیاتی است که موضوع را با متخصص آسم و آلرژی مطرح کنید تا از وقوع حمله شدیدتر پیشگیری شود. در کودکان، شایع‌ترین محرک آنافیلاکسی مواد غذایی حساسیت‌زا مانند بادام‌زمینی و آجیل، ماهی، صدف، گندم، سویا، کنجد و شیر است. در بزرگسالان نیز علاوه بر موارد مذکور محرک‌های زیر نیز پتانسیل برانگیختن یک واکنش آنافیلاکسی را دارند:

• بعضی از داروها، ازجمله آنتی‌بیوتیک‌ها، آسپیرین و سایر مسکن‌های موجود بدون نسخه
• مواد حاجب داخل وریدی مورداستفاده در برخی از تست‌های تصویربرداری
• نیش زنبور و گزش مورچه‌های آتشین
• لاتکس موجود در دستکش‌ها

برخی افراد ممکن است در اثر ورزش‌های سنگین هوازی، دچار آنافیلاکسی شوند. همچنین برخی‌ها با خوردن بعضی از غذاها قبل از ورزش و ورزش کردن در زمانی که هوا گرم، سرد یا مرطوب است نیز دچار شوک آنافیلاکسی می‌شوند. اگر چنین علائمی را در خود مشاهده می‌کنید توصیه می‌شود برنامه ورزشی خود را با مشورت پزشک تنظیم کنید. اگر نمی‌دانید چه عاملی باعث حمله آلرژیک شما می‌شود، آزمایش‌های خاص پوستی و خونی قادرند که آلرژن را شناسایی کنند.

پیشگیری از آنافیلاکسی

• بهترین راه برای پیشگیری از بروز آنافیلاکسی دوری از محرک‌هایی است که عامل این واکنش شدید هستند
• یک پک اورژانسی حاوی داروهای تجویزشده را همیشه در دسترس داشته باشید
• اگر سرنگ اپی‌نفرین دارید تاریخ انقضای آن را بررسی کرده و قبل از منقضی شدن تعویض کنید
• در صورت نیاز به درمان و مراقبت‌های پزشکی آلرژی خود را به پزشکان و پرستاران اطلاع دهید
• اگر به نیش حشرات حساسیت دارید از پیراهن آستین‌بلند استفاده کنید و پابرهنه روی چمن راه نروید، لباس‌هایی با رنگ روشن نپوشید، از عطر، ادکلن یا لوسیون معطر استفاده نکنید
• در هنگام نزدیک شدن زنبور، آرامش خود را حفظ کرده و به‌آرامی از محل دور شوید
• اگر آلرژی غذایی دارید برچسب تمام مواد غذایی بسته‌بندی‌شده را به‌دقت چک کنید
• هنگام صرف غذا در بیرون از منزل، ترکیبات موجود در غذا را بپرسید تا بدانید که حاوی چه موادی است. به یاد داشته باشید که حتی مقادیر ناچیز از یک ماده حساسیت‌زا باعث واکنش جدی می‌شود

چه عواملی خطر ابتلا به آنافیلاکسی را افزایش می‌دهد؟ به گفته‌ی وب‌سایت mayoclinic مهم‌ترین عوامل خطرآفرین ابتلا به آنافیلاکسی عبارت‌اند از:

• سابقه ابتلای قبلی به آنافیلاکسی: در چنین حالتی وقوع حملات بعدی بسیار جدی است و باید از چنین اتفاقی پیشگیری کرد
• مبتلا بودن به آسم یا آلرژی: افراد مبتلا به هر یک از این بیماری‌ها در معرض خطر ابتلا به آنافیلاکسی هستند

بعضی از بیماری‌های قلبی و همچنین افزایش غیرطبیعی نوع خاصی از گلبول‌های سفید در خون (ماستوسیتوز) از دیگر عوامل خطرآفرین ابتلا به شوک آنافیلاکسی هستند.

تشخیص آنافیلاکسی

به‌منظور تشخیص شوک آنافیلاکسی، پزشک در ابتدا سؤالاتی در خصوص واکنش‌های آلرژیکی که داشته‌اید، می‌پرسد. برای مثال ممکن است در مورد نحوه واکنش بدن شما به ترکیبات مختلف سؤالاتی شود، ازجمله:

• غذاهای خاص
• داروها
• لاتکس
• نیش حشرات

اگر تشخیص پزشک مبنی بر وجود حساسیت یا آلرژی باشد برای کمک به تائید آن یکی از آزمایش‌های زیر تجویز می‌شود:

• اندازه‌گیری آنزیم تریپتاز در آزمایش خون (انجام تست‌های تاییدکننده‌ تشخیص از جمله اندازه‌گیری هیستامین و تریپتاز دشوار است زیرا نمونه‌گیری خون باید ظرف مدت محدودی پس از واکنش انجام شود)
• انجام آزمایش‌های پوستی یا آزمایش خون برای کمک به شناسایی محرک

درمان شوک آنافیلاکسی

در طی حمله آنافیلاکسی اگر تنفس فرد متوقف شود و یا قلب از تپش باز ایستد، احیای قلبی ریوی (CPR) بلافاصله در دستور کار قرار می‌گیرد. همچنین تجویز داروهای زیر نیز محتمل است، ازجمله:

• اپی نفرین (آدرنالین) برای کاهش شدت پاسخ آلرژیک و باز شدن مجاری تنفسی
• اکسیژن برای کمک به تنفس
• آنتی‌هیستامین و کورتیزون داخل وریدی (IV) برای کاهش التهاب مجاری هوایی و بهبود تنفس
• بتا آگونیست مانند آلبوترول برای تسکین علائم تنفسی

در مواقع اورژانسی چه باید کرد؟

اگر شخصی در حضور شما به چنین واکنشی دچار شد باید سریع عمل کنید. معمولا در چنین حالتی علائمی مثل پوست رنگ‌پریده، نبض ضعیف، مشکلات تنفسی و از دست دادن هوشیاری دیده می‌شود. بدون اتلاف وقت موارد زیر را انجام دهید:

• با ۱۱۵ تماس بگیرید
• اگر شخص سرنگ اپی‌نفرین به همراه دارد آن را به ران او تزریق کنید
• فرد را در حالت درازکش قرار دهید و پاهایش را بالا بیاورید
• نبض و تنفس فرد را بررسی کنید و در صورت لزوم CPR یا سایر کمک‌های اولیه را انجام دهید

درمان فوری شوک آنافیلاکسی

بسیاری از افرادی که در معرض خطر آنافیلاکسی هستند، انژکتور خودکار اپی‌نفرین به همراه دارند. این دستگاه یک سرنگ با سوزن مخفی است که با فشار دادن به ران، یک دوز دارو را تزریق می‌کند. لازم است که اپی‌نفرین را قبل از تاریخ انقضا جایگزین کنید، در غیر این صورت ممکن است به‌درستی عمل نکند. استفاده از انژکتور خودکار از شدت گرفتن آنافیلاکسی جلوگیری می‌کند و زندگی فرد را نجات می‌دهد. نحوه استفاده از سرنگ خودکار را به خوبی یاد بگیرید و استفاده از آن را به نزدیکان خود نیز آموزش دهید.

درمان بلندمدت شوک آنافیلاکسی

اگر نیش حشرات عامل بروز واکنش آنافیلاکتیک باشد با انجام روش ایمونوتراپی حساسیت بدن نسبت به نیش حشرات کاهش می‌یابد و از واکنش شدید در آینده جلوگیری می‌شود. در بیشتر موارد فقط همین روش برای درمان بلندمدت آنافیلاکسی وجود دارد اما شما می‌توانید برای پیشگیری از حمله احتمالی اقداماتی زیر را انجام دهید:

• سعی کنید از محرک‌های حساسیت‌زا دوری کنید
• سرنگ خودکار اپی‌نفرین را همیشه به همراه داشته باشید

توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.