انواع کم خونی؛ معرفی انواع آنمی، علت و علائم آن
کم خونی اختلالی است که به دلیل کمبود سلول‌های قرمز کارآ در خون و به دنبال آن کاهش اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها ایجاد می‌شود. این مشکلات خونی، باعث بروز علائمی همچون خستگی و ضعف در فرد مبتلا می‌شود. انواع مختلف کم خونی یا آنمی وجود دارند و هرکدام به دلایل مختلفی ایجاد می‌شوند. کم خونی ممکن است موقتی و یا دائمی، خفیف و یا شدید باشد. درمان کم خونی به نوع آن بستگی دارد و از مصرف مکمل‌های آهن تا انجام اقدامات کلینیکی را شامل می‌شود. در این مقاله از مجله سلامت هومکا انواع کم خونی همراه با علائم کم خونی، علت ابتلا و عوارض آن‌ها را شرح می‌دهیم. برای ثبت درخواست آزمایش کم خونی در منزل، تحت پوشش بیمه، کلیک کنید.
انواع کم خونی؛ کم‌خونی آپلاستیک
کم‌خونی آپلاستیک یا آنمی آپلازی زمانی به‌وجود می‌آید که تولید سلول‌های قرمز در بدن متوقف شود. این اتفاق مخرب باعث بروز خستگی مفرط و تضعیف سیستم ایمنی شده به‌طوری‌که فرد در معرض خطر بیماری‌های عفونی قرار می‌گیرد. کم‌خونی آپلازی نادر است اما ممکن است در هر سنی رخ دهد.
دلایل ایجاد کم‌خونی آپلاستیک
سلول‌های بنیادی مغز استخوان وظیفه تولید سلول‌های قرمز و پلاکت‌های جدید را بر عهده دارند. در آنمی آپلاستیک سلول‌های بنیادی مغز استخوان دچار آسیب شده‌اند به همین دلیل مغز استخوان قدرت تولید RBCها را از دست داده است. مهم‌ترین علت بروز چنین مشکلی حمله سیستم ایمنی به مغز استخوان و نابودی سلول‌های بنیادی است. از سایر دلایل ابتلا به کم‌خونی آپلاستیک می‌توان موارد زیر را نام برد:
- شیمی‌درمانی و پرتودرمانی
- تماس با مواد سمی: مواد شیمیایی به‌کاررفته در حشره‌کش‌ها و آفت‌کش‌های کشاورزی مانند بنزن با آنمی آپلازی در ارتباط هستند
- عوارض جانبی داروها: بعضی از داروها به عنوان مثال داروهای مورد استفاده برای درمان روماتیسم مفصلی و بعضی از آنتی‌بیوتیک‌ها ممکن است بر عملکرد مغز استخوان تأثیر منفی بگذارند
- ابتلا به اختلالات خود ایمنی
علائم کم خونی آپلاستیک
علائم کم‌خونی آپلاستیک به‌قرار زیر است:
- خستگی
- تنگی نفس
- ضربان قلب سریع یا نامنظم
- پوست رنگ‌پریده
- ابتلای مکرر به بیماری‌های عفونی
- خونریزی لثه یا بینی
انواع کم خونی؛ کم‌خونی فقر آهن
در میان لیست انواع کم خونی، آنمی فقر آهن شایع‌ترین آن‌هاست به‌طوری‌که میلیون‌ها نفر در ایران و صدها میلیون نفر در جهان به آن مبتلا هستند. در کم‌خونی فقر آهن به دلیل عدم دسترسی بدن به منابع غذایی آهن، سلول‌های قرمز بازدهی و کارایی لازم را ندارند و قادر نیستند به‌درستی اکسیژن را از ریه به اندام‌های مختلف انتقال دهند.
علائم کم خونی فقر آهن
در اوایل کم خونی فقر آهن علائم بسیار خفیف هستند و مشکلات چندانی بروز نمی‌کند. اما هرچه میزان ذخایر آهن در بدن کمتر شود علائم این کم‌خونی نیز محسوس‌تر خواهد شد. علائم شایع کم خونی فقر آهن به شرح زیر است:
- خستگی مفرط
- ضعف
- پوست رنگ پریده
- درد قفسه سینه، ضربان قلب سریع و تنگی نفس
- سردرد، سرگیجه و سبکی سر
- دست و پای سرد
- التهاب و سوزش زبان
- ناخن‌های شکننده
- ویارهای عجیب مثل تمایل به خوردن خاک، گچ و یخ
- اشتهای کم
دلایل ابتلا به کم خونی فقر آهن
کم‌خونی فقر آهن زمانی ایجاد می‌شود که مغز استخوان به مقدار کافی ماده معدنی آهن را برای تولید هموگلوبین در اختیار نداشته باشد. هموگلوبین یک بخش مهم و اساسی در سلول‌های قرمز است و رنگ قرمز خون و همچنین توانایی انتقال اکسیژن آن از هموگلوبین به دست می‌آید. اگر به مقدار کافی آهن دریافت نکنید و یا به دلیل خونریزی مزمن آهن از بدن خارج شود، کم شدن ذخایر آهن به کم‌خونی فقر آهن منجر می‌شود. دلایل ابتلا به کم‌خونی فقر آهن شامل موارد زیر است:
خونریزی
سلول‌های قرمز خون حاوی آهن هستند. اگر شما خون از دست بدهید همراه با آن مقداری از آهن نیز از دست می‌رود. به همین دلیل زنانی که پریودهای سنگینی دارند در معرض خطر کم خونی فقر آهن قرار دارند. خونریزی‌های خفیف اما پیوسته مثل خونریزی زخم معده، پولیپ‌های روده و سایر زخم‌های گوارشی منجر به کاهش آهن و درنتیجه ابتلا به آنمی فقر آهن می‌شوند.
فقدان آهن در برنامه غذایی
آهن بدن باید به‌طور طبیعی و پیوسته از منابع غذایی تأمین شود. اگر مقدار آهن موجود در غذای مصرفی کم باشد به‌مرورزمان بر فعالیت مغز استخوان اثر گذاشته و تولید هموگلوبین و سلول‌های قرمز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. از غذاهای غنی از آهن می‌توان گوشت، تخم‌مرغ، سبزیجات پهن‌برگ و غذاهای غنی‌شده با آهن را نام برد.
ناتوانی در جذب آهن
آهن غذایی از طریق روده به جریان خون راه پیدا می‌کند. بیماری‌های گوارشی مثل سلیاک و سوءهاضمه بر توانایی روده در جذب ریزمغذی‌ها تأثیر منفی دارند و به‌این‌ترتیب زمینه را برای ابتلا به کم‌خونی فقر آهن مهیا می‌کنند.
بارداری
در صورت عدم استفاده از مکمل‌های آهن در بارداری، بسیاری از زنان باردار به کم‌خونی فقر آهن مبتلا می‌شوند. به دلیل افزایش حجم خون در بارداری و نیاز جنین به آهن، بدن مادر باید بیش‌ازپیش از نظر انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی تقویت شود.
عوارض کم‌خونی فقر آهن
کم‌خونی ملایم معمولاً عوارضی به همراه ندارد. اما اگر کم‌خونی درمان نشود به مروز زمان ذخایر آهن دچار کاهش چشمگیرتری می‌شوند به‌طوری‌که بعد از مدتی عوارض متعددی بروز کرده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- مشکلات قلبی: کم‌خونی فقر آهن ممکن است باعث بروز مشکلات قلبی مثل تپش قلب و آریتمی شود. دلیل چنین مشکلاتی این است که ماهیچه‌های قلب برای جبران کاهش سطح اکسیژن بدن باید با شدت و سرعت بیشتری خون را پمپاژ کنند و این فشار کاری باعث آسیب به عضلات قلب می‌شود.
- عوارض بارداری: کم خونی شدید در زنان باردار با زایمان زودرس و تولد نوزادان کم وزن در ارتباط است. البته با مصرف مکمل‌های آهن زیر نظر پزشک می‌توان از چنین عوارضی در بارداری پیشگیری کرد
- مشکلات رشد: در کودکان و نوزادان، کم خونی فقر آهن مشکلات متعددی مثل مستعد شدن به بیماری‌های عفونی، کاهش قدرت یادگیری و کاهش مهارت‌های عملی را به دنبال دارد
شما میتوانید آزمایش کم خونی و آزمایشات مرتبط با آن را درمنزل و تحت پوشش همه بیمه‌ها انجام دهید. برای ثبت درخواست کافی است بر روی تصویر زیر کلیک کنید.
انواع کم خونی؛ کم خونی سلول داسی شکل
کم خونی داسی شکل در گروه کم خونی‌های ارثی جای دارد و از کم خونی‌هایی است که در آن شکل ظاهری سلول‌های قرمز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. سلول‌های قرمز خون به‌طور طبیعی گرد و انعطاف‌پذیر هستند تا بتوانند به‌آسانی داخل رگ‌ها حرکت کنند. اما در آنمی سلول داسی شکل، سلول‌های قرمز به شکل داس یا هلال ماه هستند و از انعطاف‌پذیری طبیعی برخوردار نیستند. این تغییرات ناهنجار و غیرطبیعی باعث بروز مشکلاتی مثل ایجاد لخته و انسداد جریان خون می‌شود.
علائم کم‌خونی سلول داسی شکل
اولین علائم و نشانه‌های آنمی داسی شکل در حدود ۶ ماه پس از تولد ظاهر می‌شود و از فردی به فرد دیگر نیز متفاوت است. شایع‌ترین علائم آن به‌صورت زیر است:
- کم‌خونی
- بروز حملات درد: این دردها زمانی بروز می‌کنند که جریان خون در مویرگ‌های قفسه سینه، شکم و یا مفاصل به دلیل تشکیل لخته با مشکل روبرو شده باشد. هر حمله ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد
- ورم دست و پا: تورم دست و پا ناشی از تشکیل لخته‌های خونی و مسدود شدن جریان خون است
- عفونت‌های مکرر: به دلیل آسیبی که طحال از آنمی سلول داسی شکل می‌بیند احتمال بروز بیماری‌های عفونی قوت می‌گیرد. نوزادان و کودکان مبتلا به کم خونی سلول داسی شکل به‌طور روتین واکسن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌های لازم جهت پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های عفونی نظیر پنومونی را دریافت می‌کنند
- مشکلات بینایی: احتمال اینکه مویرگ‌های چشمی تحت تأثیر کم‌خونی سلول داسی شکل قرار بگیرند وجود دارد. به همین دلیل ممکن است مشکلاتی در شبکیه چشم ایجادشده و بینایی دچار اختلال شود
دلایل ابتلا به کم‌خونی سلول داسی شکل
آنمی سلول داسی شکل زمانی ایجاد می‌شود که یک نقص ژنتیکی در ژن تولیدکننده هموگلوبین رخ دهد. هموگلوبین پروتئین اساسی در حمل اکسیژن از ریه‌ها به اندام‌های بدن است اما هموگلوبینی که در بیماری سلول داسی شکل تولید می‌شود نه‌تنها کارایی لازم را ندارد بلکه خصوصیات ظاهری RBCها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
نوزادانی که با چنین مشکلی به دنیا می‌آیند از پدر و مادر خود دو کپی از ژن ناقص هموگلوبین را دریافت کرده‌اند. اما اگر یکی از والدین دارای ژن ناقص بوده اما دیگری فاقد آن باشد، در خون کودک سلول‌های قرمز داسی شکل و سلول‌های قرمز طبیعی همزمان تولید می‌شوند و به همین دلیل علائم کم‌خونی بسیار خفیف خواهد بود.
عوارض کم‌خونی داسی شکل
مهم‌ترین عوارضی که به دلیل ابتلا به کم‌خونی داسی شکل بروز می‌کنند، عبارت‌اند از:
سکته: اگر لخته‌های خونی در مغز ایجاد شوند می‌توانند جریان خون را مختل کنند. علائم چنین انسدادی شامل تشنج، ضعف و بی‌حسی دست و پا، مشکل در تکلم و از دست دادن هشیاری است. اگر در کودک شما هر یک از نشانه‌های بیان‌شده بروز کرد، بلافاصله او را به مراکز درمانی انتقال دهید
سندرم حاد قفسه سینه: یک بیماری عفونی ریوی و یا لخته ناشی از آنمی سلول داسی شکل در ریه‌ها می‌تواند عوارض جدی و مخاطره‌آمیز همچون درد قفسه سینه، تب و تنگی نفس را به دنبال داشته باشد
فشارخون ریوی: احتمال ابتلا به فشار خون ریوی یعنی افزایش فشار خون در ریه‌ها در افراد مبتلا به کم خونی داسی شکل وجود دارد. این مشکل غالباً افراد بالغ را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تنگی نفس و خستگی مفرط از علائم فشار ریوی است
انواع کم خونی؛ تالاسمی
تالاسمی از انواع کم خونی ارثی به حساب می‌آید و در این بیماری بدن قادر نیست به مقدار کافی هموگلوبین تولید کند. معمولاً تالاسمی خفیف نیازی به درمان ندارد اما بهبود موارد شدید آن مستلزم تزریق دوره‌ای خون است.
به گفته‌ی mayoclinic چندین نوع تالاسمی وجود دارد و علائم و نشانه‌ها به نوع آن بستگی دارد. اما به‌طورکلی علائم شایع تالاسمی به‌قرار زیر است:
- خستگی
- ضعف
- پوست رنگ‌پریده
- تغییر شکل استخوان‌های صورت
- رشد کندتر از حالت طبیعی
- تورم شکمی
- ادرار تیره
دلایل ابتلا به تالاسمی
کم‌خونی تالاسمی به دلیل رخ دادن یک جهش ارثی در DNA سلول‌های تولیدکننده هموگلوبین ایجاد می‌شود. به دلیل این جهش بدن قادر نیست به مقدار کافی هموگلوبین را برای خون‌سازی تأمین کند. پروتئین هموگلوبین دارای دو زنجیره آلفا و بتا است و نوع تالاسمی بستگی به این دارد که زنجیره آلفا تحت تأثیر قرار گرفته است یا زنجیره بتا. در تالاسمی آلفا نوع و شدت علائم به تعداد جهش‌های رخ‌داده در زنجیره آلفا بستگی دارد. هرچه تعداد جهش‌ها بیشتر باشد علائم بیشتری نیز بروز می‌کند. در تشکیل زنجیره آلفا ۴ ژن همکاری دارند:
- اگر تنها در یک ژن جهش ایجادشده باشد معمولاً علائمی بروز نمی‌کند
- اگر در دو ژن جهش رخ داده باشد علائم معمولاً خفیف هستند
- اما اگر سه ژن تحت تأثیر قرارگرفته باشند علائم از متوسط تا شدید متغیر هستند
در تالاسمی نوع بتا، ژن‌های دخیل در تولید زنجیره بتای هموگلوبین که از هر والد یک نسخه به ارث می‌رسد دچار جهش شده‌اند و علائم به این بستگی دارد که آیا هر دو ژن دچار جهش شده‌اند یا تنها یک ژن نقص پیداکرده است:
- اگر تنها یکی از دو ژن جهش‌یافته باشد علائم خفیف است. به این حالت تالاسمی مینور یا تالاسمی بتا گفته می‌شود
- اگر هر دو ژن تحت تاثیر قرار گرفته باشند علائم از متوسط تا شدید متغیر هستند و به آن تالاسمی ماژور گفته می‌شود
انواع کم خونی؛ کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین
در این نوع کم‌خونی به دلیل فقدان ویتامین‌های کلیدی برای خون‌سازی ازجمله ویتامین B۱۲ و اسیدفولیک مغز استخوان قادر نیست سلول‌های قرمز کارآ به جریان خون روانه کند. اگر رژیم غذایی فاقد مقادیر مناسب از ویتامین B۱۲ و اسیدفولیک باشد و یا به دلیل مشکلات گوارشی جذب ریزمغذی‌های غذایی به‌درستی انجام نشود، احتمال ابتلا به این نوع کم‌خونی محتمل است.
علائم کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین
کم‌خونی کمبود ویتامین به‌طور آهسته و پیوسته در طی ماه‌ها و سال‌ها پیشروی می‌کند و علائم نیز در ابتدا خفیف هستند اما با گذشت زمان به شدت آن‌ها افزوده می‌شود. شایع‌ترین علائم کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین به‌شرح زیر است:
- خستگی
- تنگی نفس
- پوست رنگ‌پریده
- ضربان قلب نامنظم
- کاهش وزن
- بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن دست و پا
- ضعف عضلانی
- تغییرات خلق‌وخو
دلایل ابتلا به کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین
همان‌طور که گفته شد کمبود ویتامین‌ها ازجمله ویتامین B۱۲ دلیل اصلی ابتلا به این نوع بیماری است. علت کمبود ویتامین B۱۲ ممکن است یکی از موارد زیر باشد:
- رژیم غذایی: منابع غنی از ویتامین B۱۲ شامل گوشت، تخم‌مرغ و شیر است ازاین‌رو افرادی که به مقدار کافی از مواد غذایی ذکرشده مصرف نمی‌کنند باید به فکر استفاده از مکمل‌های ویتامین B۱۲ باشند
- آنمی پرنیشیوز: این کم‌خونی زمانی به وجود می‌آید که سیستم ایمنی سلول‌های تولیدکننده فاکتور داخلی معده را هدف قرار دهند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد جذب ویتامین B۱۲ از طریق روده به‌شدت کم می‌شود
- جراحی معده: درصورتی‌که قسمتی از معده یا روده با عمل جراحی برداشته شود، تعداد سلول‌های تولیدکننده آنزیم فاکتور داخلی کاهش پیدا می‌کند و این مشکل موجب کم شدن جذب ویتامین B۱۲ از طریق روده می‌شود
علاوه بر موارد ذکر شده، انواع دیگر کم خونی نظیر کم خونی در پریودی و کم خونی در بارداری وجود دارد که هر کدام از آن‌ها می‌تواند به دلایل مختلفی رح دهد. در مقاله‌های مربوط به هرکدام، این موارد را به صورت کامل شرح داده‌ایم.
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
