رتینوبلاستوما چیست؟ + درمان قطعی رتینوبلاستوما
سرطان چشم همانند دیگر انواع سرطان است که با رشد و تکثیر برخی از سلول‌های خاص موجود در چشم ایجاد می‌شود. سرطان چشم انواع گوناگون اولیه و ثانویه، خوش و بدخیم دارد. رتینوبلاستوما ازجمله گونه‌های سرطان چشم به‌شمار می‌رود. در این مقاله قصد داریم به معرفی این سرطان بپردازیم.
رتینوبلاستوما یکی از انواع سرطان چشم است. منشأ شروع این سرطان پوشش حساس درون چشم است و تحت عنوان شبکیه شناخته می‌شود. با تغییر در DNA سلول‌های شبکیه و رشد و تکثیر غیرطبیعی آن‌ها سرطان رتینوبلاستوما رخ می‌دهد. شبکیه یکی از بخش‌های اصلی چشم‌ها به‌شمار می‌رود. این بخش از چشم بافت عصبی پیچیده و ظریف دارد.
سرطان چشم از نوع رتینوبلاستوما یکی از نادرترین اشکال سرطان چشم به‌شمار می‌رود اما رایج‌ترین نوع سرطان چشم است که گروه کودک و خردسال را درگیر به خود می‌کند. طبیعتاً هر دو چشم ریسک ابتلا به سرطان رتینوبلاستوما را دارند و نمی‌توان گفت که مبتلایان به این عارضه تنها از چشم راست و یا چشم چپ درگیر به رتینوبلاستوما می‌شوند. همچنین این ریسک وجود دارد که گاهی هر دو چشم درگیر عارضه شوند.
علت بیماری رتینوبلاستوما
هنوز دلایل و عوامل مشخصی برای ابتلا نوزادان و کودکان به سرطان رتینوبلاستوما وجود ندارد یا شناسایی نشده است؛ اما آنچه روشن است جرقه بروز عارضه است. زمانی که نوزاد یا کودک درگیر رتینوبلاستوما می‌شود، به این معناست که سلول‌های عصبی که بافت شبکیه را شکل می‌دهند دچار تغییر ژنتیکی شده‌اند.
با ایجاد تغییر در ژن‌ها سلول‌ها فرآیند تکثیر و مرگ طبیعی نخواهند داشت و برخلاف سلول‌های سالم پیوسته به رشد و توسعه یافتن ادامه می‌دهند. درنهایت با انباشته شدن سلول‌های جهش‌یافته در کنار هم تومور در شبکیه ایجاد می‌شود. رتینوبلاستوما سرطان چشمی از نوع متاستاتیک است و در صورت کنترل نشدن قابلیت توسعه یافتن و سرایت به مغز و ستون فقرات را دارد. همان‌طور که گفته شد مشخص نیست چه عواملی سبب ایجاد جهش در DNA سلول‌های شبکیه می‌شوند؛ اما این احتمال قویی است که نوزاد یک ژن غیرطبیعی و جهش‌یافته را از والدین خود دریافت کرده باشد.
علائم رتینوبلاستوما
معمولاً رتینوبلاستوما نشانه‌های شاخص، واضح و رایجی ندارد، چراکه بیشتر در گروه سنی خردسال و کودک رخ می‌دهد. ازآنجایی‌که نوزادان و کودکان در عنوان کردن نشانه‌ها و تغییراتی که در بدنشان رخ می‌دهد تجربه کافی ندارند، بنابراین این اتفاق معمول است که گاهی نشانه‌ها تا مدت‌ها مخفی باقی بمانند. اما والدین و پزشکان می‌توانند متوجه بروز برخی علائم مشکوک و نگران‌کننده شوند. ازجمله علائم بروز و توسعه یافتن سرطان رتینوبلاستوما می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- قرمز شدن چشم و برطرف نشدن آن
- متورم شدن چشم
- ضعیف شدن دید نوزاد یا کودک
- عدم تعادل حرکتی دو چشم
- چشم‌هایی که در جهات مخالف هم نگاه می‌کنند
- زمانی که نور به چشم کودک می‌تابد، یک نقطه سفیدرنگ در مردمک دیده می‌شود
آزمایشات مورد تائید در تشخیص رتینوبلاستوما
به‌طورکلی برای تشخیص هر عارضه سرطان مجموعه آزمایشاتی انجام می‌گیرند که کم و کیف آن‌ها برحسب تشخیص پزشک و شرایط بیماری متفاوت خواهد بود. در حال حاضر آزمایشات و تکنیک‌های تشخیصی برای شناسایی رتینوبلاستوما و تعیین مرحله آن وجود دارند که عبارت‌اند از:
- معاینه چشم: معاینه چشم در حقیقت اولین اقدامی است که پزشک برای تشخیص علت بروز علائم و تغییرات در یک یا هر دو چشم انجام می‌دهد.
- تصویربرداری: اسکن یکی از روش‌های موثر در تعیین وضعیت بیماری و تشخیص احتمالی رشد سرطان در دیگر ساختارهای نزدیک به چشم است. ازجمله روش‌های تصویربرداری رایج در کنترل رتینوبلاستوما می‌توان به MRI و سونوگرافی اشاره نمود
آیا رتینوبلاستوما درمان‌شده سبب بروز پینئوبلاستوما می‌شود؟
این یک تشخیص و نظر ۱۰۰ درصدی نیست اما دیده شده که کودکان مبتلا به سرطان رتینوبلاستوما از نوع ارثی در چند سال پس از درمان رتینوبلاستوما در معرض ابتلا به انواع سرطان قرار دارند. یکی از شایع‌ترین سرطان‌هایی که در کودکانی که سابقه درمان سرطان رتینوبلاستوما دارند دیده می‌شود، سرطان پینئوبلاستوما است..
پینئوبلاستوما (pineoblastoma) یک نوع تومور مغزی است؛ بنابراین یادتان باشد که اگر فرزندتان مبتلا به رتینوبلاستوما ارثی بوده و درمان‌شده، باید دستورالعمل‌های پزشک در خصوص انجام غربالگری‌های منظم و اطمینان از عدم ظاهر شدن سایر عارضه‌های سرطانی را اجرا کنید.
ژن ریتنوبلاستوما
منشأ بروز رتینوبلاستوما تغییر ژن است. زمانی رتینوبلاستوما در شبکیه شروع می‌شود که سلول‌های عصبی موجود در شبکیه دچار تغییر در DNA شوند. با ایجاد جهش ژنتیکی سلول‌ها روند طبیعی تکثیر و مرگ را طی نمی‌کنند. درواقع زمانی که سلول‌های سالم در زمان مشخص دچار نابودی و مرگ می‌شوند، سلول‌های جهش‌یافته به رشد ادامه‌داده و بدون هیچ کنترلی تکثیر می‌شوند. درنهایت این سلول‌های نامیرا و غیرطبیعی به‌سرعت رشد کرده و انباشته می‌شوند. از انباشت سلول‌های جهش‌یافته و غیرطبیعی توده یا توده‌هایی تشکیل می‌شوند که به آن‌ها تومور می‌گوییم.
فرزندان ممکن است ژن‌های جهش‌یافته را از والدین خود دریافت کرده و مستعد ابتلا به رتینوبلاستوما و دیگر گونه‌های سرطان باشند. اگر رتینوبلاستوما ارثی دارای الگوی اتوزومال باشد، این احتمال قوی است که از پدر و مادر به نوزاد رسیده باشد. در این الگو جهش ژنی کافی است که یکی از والدین ژن تغییریافته را به فرزند منتقل کند تا ریسک ابتلا به رتینوبلاستوما تا حدود زیادی در یک یا همه فرزندان افزایش پیدا کند.
ریسک ابتلا نوزاد به رتینوبلاستوما با ژن جهش‌یافته چقدر است؟
اگر تنها یکی از والدین ژن جهش‌یافته با الگو اتوزومال غالب را داشته باشند، آن کودک تا ۵۰ درصد شانس دریافت ژن را خواهد داشت. وجود تغییر ژنتیکی در بدن کودک می‌تواند یک ریسک فاکتور باشد، اما لزوماً تمام کودکانی که این ژن را دارند درگیر رتینوبلاستوما نمی‌شوند. معمولاً این عارضه اگر از نوع ارثی باشد در همان سال‌های اول زندگی و در خردسالی نمایان می‌شود. همچنین بیماران مبتلا به رتینوبلاستوما از نوع ارثی از ناحیه هر دو چشم درگیر عارضه می‌شوند.
به‌طورکلی سلول‌هایی که دچار تغییر در ژن می‌شوند و در شبکیه رشد می‌کنند قادر به هجوم بردن به ساختارهای نزدیک به شبکیه هم هستند. در برخی موارد رتینوبلاستوما خاصیت متاستاتیک پیدا می‌کند و به دیگر اعضا و بافت‌های بدن حمله‌ور می‌شود. ازجمله نواحی که ممکن است در آن‌ها متاستاز سرطان رتینوبلاستوما رخ دهد، می‌توان به ستون فقرات و مغز اشاره نمود.
به گفته‌ی mayoclinic ریسک عود و بازگشت عارضه رتینوبلاستوما در کودکان مبتلایی که تحت درمان قرار می‌گیرند وجود دارد. اگر سرطان مجدداً عود کند ممکن است در داخل و اطراف چشم توسعه پیدا کند؛ بنابراین لازم است که پس از اتمام دوره درمان و مهار سرطان حتماً مرتباً کودک توسط پزشک معاینه شود تا احتمال برگشت عارضه و توسعه آن به حداقل برسد.
بهترین روش درمان رتینوبلاستوما
انتخاب روش درمان سرطان رتینوبلاستوما به محل شروع تومور، اندازه توده، نحوه و میزان توسعه یافتن سرطان به بافت‌های غیر از چشم، وضعیت جسمانی کودک و ترجیحات والدین برای درمان بستگی دارد. به‌طورکلی اما تمام روش‌های درمانی در این مورد خاص هدف نابود کردن سلول‌های سرطانی، توموری که در حال حاضر وجود دارد و پیشگیری از عود مجدد سلول‌های غیرطبیعی است.
تا حد امکان متخصصین و جراحان تلاش می‌کنند، با استفاده از تکنیک‌های درمانی غیر از جراحی و جراحی‌هایی که کمترین آسیب را به بافت چشم وارد می‌کنند سرطان را مهار و درمان کنند. اما این احتمال نیز وجود دارد که اگر چشم کاملاً و به‌شدت درگیر عارضه باشد، راهی جز تخلیه یک یا هر دو چشم باقی نماند.
درمان قطعی برای رتینوبلاستوما وجود ندارد، مگر اینکه عارضه زودهنگام تشخیص داده شود و درمان به‌موقع و کافی انجام بگیرد. موارد درمان شده رتینوبلاستوما زیاد هستند و روش‌های درمانی امروز موثرتر عمل می‌کنند؛ بنابراین نباید پیش از پایان دوره درمان از بهبود یافتن فرزندتان ناامید شوید. به‌طورکلی برای درمان سرطان رتینوبلاستوما متخصصین آنکولوژیست از چندین روش استفاده می‌کنند که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
شیمی‌درمانی
شیمی‌درمانی یکی از روش‌های دارویی مهار و کنترل رتینوبلاستوما است. معمولاً در مورد رتینوبلاستوما کودکان از شیمی‌درمانی جهت کوچک کردن توده استفاده می‌شود و مابقی آن را با استفاده از لیزر درمانی یا سرما درمانی (کرایوتراپی) از بین می‌برند.
زمانی که از شیمی‌درمانی در کنار لیزر درمانی و سرما درمانی استفاده می‌شود، درصد نیاز به جراحی تا حدود قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند. همچنین احتمال تخلیه کامل چشم تا حدود زیادی ضعیف می‌شود. شیمی‌درمانی خود روش‌ها و انواع مختلفی دارد. از انواع زیر برای کنترل و نابودی تومور سرطان رتینوبلاستوما در کودکان استفاده می‌شود:
- شیمی درمانی در چشم: در این روش شیمی‌درمانی داروها مستقیماً داخل زجاجیه تزریق می‌شوند
- شیمی‌درمانی وریدی: در این روش شیمی‌درمانی داروها در تمام بدن کودک مبتلا به رتینوبلاستوما حرکت می‌کنند. داروها را از طریق رگ خونی وارد بدن می‌کنند. در این حالت داروی شیمی‌درمانی همراه با جریان خون به تمام بافت‌ها منتقل‌شده و اقدام به نابودی سلول‌های سرطانی می‌کند
- تزریق داروی در نزدیک تومور سرطانی: به این روش، شیمی‌درمانی درون شریانی گفته می‌شود. در این روش با استفاده از یک کاتتر ظریف و وارد کردن آن به شریان خون‌رسانی به چشم دارو را به تومور رسانده و آن را نبود می‌کنند. این احتمال وجود دارد که یک بالون کوچک در شریان جایگذاری شود تا دارو نزدیک تومور سرطانی نگه داشته شود
پرتودرمانی
در پرتودرمانی از اشعه‌های پرقدرت همچون پروتون و اشعه ایکس جهت از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. پرتودرمانی به دو روش انجام می‌گیرد که عبارت‌اند از تشعشعات موضعی و تابش پرتو خارجی.
ترموتراپی از مردمک
منظور از ترموتراپی همان لیزر درمانی است. در این روش از اشعه‌های لیزری که گرمای زیادی ایجاد می‌کنند، جهت تخریب مستقیم سلول‌های غیرطبیعی و درنهایت تومور سرطانی استفاده می‌شود.
کرایوتراپی
منظور از کرایوتراپی از‌بین‌بردن سلول‌های سرطانی با استفاده از سرمای شدید است. کرایوتراپی با متمرکز کردن سرما روی توده سرطانی آن را تخریب می‌کند. در این روش نیتروژن یا ترکیب سرمازای دیگری را در مجاورت و نزدیک‌ترین نقطه به سلول‌های سرطانی قرار می‌دهند. پس از منجمد شدن سلول‌ها ذوب‌شده و نابود می‌شوند.
جراحی تخلیه چشم
اگر تومور سرطانی بیش‌ازحد توسعه پیدا کرده باشد و تکنیک‌های درمانی دیگر موثر نباشند، از جراحی استفاده‌شده و چشم یا چشم‌ها تخلیه خواهند شد. باوجوداینکه جراحی و تخلیه چشم می‌تواند یک تغییر بزرگ و ناخوشایند در زندگی کودک ایجاد کند، اما نجات جان او و پیشگیری از متاستاز سرطان در اولویت قرار دارد. جراحی رتینوبلاستوما و تخلیه چشم خود شامل چند مورد می‌شود:
- تخلیه کامل چشم درگیر به سرطان
- کارگذاشتن ایمپلنت چشم
- نصب و جایگذاری چشم مصنوعی
کارآزمایی بالینی
منظور از کارآزمایی بالینی این است که کودک تحت درمان‌هایی قرار می‌گیرد که هنوز مراحل آزمایشی خود را پشت سر می‌گذارند. امروز بسیاری از کارآزمایی‌های بالینی موثر هستند و فرصت خوبی ایجاد می‌کنند که کودکان درگیر به رتینوبلاستوما روش‌های درمانی نوین را تجربه کنند. در مورد اینکه کودک می‌تواند در کارآزمایی بالینی شرکت کند یا خیر، پزشک متخصص تصمیم می‌گیرد.
آیا رتینوبلاستوما می‌تواند ریشه ارثی داشته باشد؟
نمی‌توان گفت که تمام افرادی که سابقه خویشاوندی ابتلا به رتینوبلاستوما دارند، دچار این عارضه می‌شوند؛ اما متخصصین به زنانی که قصد بارداری دارند توصیه می‌کنند اگر سابقه خانوادگی دارند حتماً موضوع را با پزشک خود در میان بگذارند.
معمولاً زمانی که پزشکان تشخیص می‌دهند کودکانی درگیر به سرطان رتینوبلاستوما هستند، حتماً آزمایش ژنتیک را تجویز می‌کنند. نتایج آزمایش ژنتیک نشان می‌دهد که آیا جهش ژنی در بدن خود کودک رخ‌داده یا کودک ژن را از والدین به ارث‌برده است. مزیت تشخیص ارثی بودن ژن این است که مرد و زن در خصوص افزایش ریسک ابتلا به رتینوبلاستوما در فرزندان بعدی خود نیز آگاه می‌شوند.
در این صورت پس از تولد فرزندان دیگر غربالگری رتینوبلاستوما در بدو تولد انجام می‌گیرد و اگر عارضه‌ای وجود داشته باشد در مراحل نخست تشخیص‌داده می‌شود. تشخیص زودهنگام به‌منزله درمان راحت‌تر و موثرتر است. همچنین در این حالت شانس حفظ بافت چشم و حفظ بینایی کودک تا حدود زیادی افزایش پیدا می‌کند.
چه زمانی باید به پزشک متخصص مراجعه کنیم؟
بدیهی است که در صورت مشاهده بروز و تشدید هرگونه تغییرات نگران‌کننده در چشم‌های کودک با پزشک اطفال مشورت کنید و کودک مورد معاینه پزشک قرار بگیرد. به خاطر بسپارید که همیشه نشانه‌ها به معنای بروز رتینوبلاستوما نیستند. پزشک ابتدا چشم‌های کودک را به لحاظ بروز سایر شرایط پزشکی بررسی می‌کند و شاید رتینوبلاستوما آخرین شک او باشد، چون این عارضه گونه نادر سرطان چشم است.
آیا چند علامت نیاز به معاینه پزشکی دارد؟ رتینوبلاستوما باوجوداینکه نوع نادری از سرطان چشم است اما در کودکان رایج‌تر است و در بزرگ‌سالان نیز به‌ندرت دیده می‌شود. درصورتی‌که به علائم چشمی فرزندتان مشکوک هستید و یا خودتان نشانه‌های نگران‌کننده‌ای را در چشم‌هایتان مشاهده می‌کنید، خوب است برای بررسی علت بروز علائم و اطمینان از سلامت چشم‌ها به پزشک متخصص مراجعه کنید.
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
