هپاتیت اتوایمیون چیست؟

هپاتیت خودایمنی یا هپاتیت اتوایمیون یک بیماری غیر واگیر، مزمن و خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بیمار به سلول‌های سالم و طبیعی کبد حمله می‌کند. علت این واکنش غیرطبیعی در بیماران مبتلا به هپاتیت اتوایمیون دقیقاً مشخص نیست اما محققان دلیل آن را به هم خوردن تعادل سیستم ایمنی می‌دانند. به‌منظور دستیابی به اطلاعات بیشتر در خصوص هپاتیت اتوایمیون ازجمله عوارض بیماری، علائم آن و نحوه درمان با این مقاله از مجله سلامت هومکا همراه شوید.

التهاب مداوم و مزمن در کبد می‌تواند باعث جراحت، سیروز، نارسایی کبدی و حتی نیاز به پیوند کبد شود. شیوع هپاتیت اتوایمیون در زنان حدود ۴ برابر بیشتر از مردان است و معمولاً با سایر بیماری‌های خود ایمنی ازجمله دیابت نوع یک، تیروئیدیت هاشیموتو و بیماری سلیاک در ارتباط است. درواقع ۲۵ تا ۵۰ درصد از بیماران هپاتیت اتوایمیون در طول زندگی خود به یک بیماری خودایمنی دیگر نیز مبتلا می‌شوند.

انواع هپاتیت اتوایمیون چیست؟

دو نوع هپاتیت اتوایمیون وجود دارد:

• نوع ۱ در نوجوانان و بزرگ‌سالان تشخیص داده می‌شود و درمان آن تا حدودی آسان‌تر است
• هپاتیت نوع ۲ بیشتر در کودکان تشخیص داده می‌شود و درمان آن دشوارتر است

اگرچه روند بیماری‌زایی در هر دو تقریباً مشابه است و روند درمان هر دو نیز به یک صورت است اما بااین‌حال، نوع ۲ شدت بیشتری نسبت به نوع ۱ دارد و کنترل آن دشوارتر است.

طول عمر بیماران هپاتیت اتوایمیون

در صورت تشخیص زودهنگام هپاتیت خود ایمنی و درمان به‌موقع، کبد روند بهبودی را در پیش خواهد گرفت و می‌تواند دوباره خود را بازسازی کند. در این حالت علائم بیماری به‌تدریج کاهش‌یافته و عملکرد کبد به حالت نرمال نزدیک می‌شود. البته حتی با درمان شدن التهاب، بیمار باید تا پایان عمر تحت نظر پزشک باشد. گاهی جهت کنترل التهاب لازم است که بیمار به‌صورت مادام‌العمر دارو مصرف کند.

هپاتیت خود ایمنی در دهه‌های گذشته یک بیماری کشنده با پیش‌آگهی بد محسوب می‌شد. خوشبختانه امروزه با در دسترس بودن داروهای موثر ازجمله کورتیکواستروئیدها سیر بیماری تغییر کرده است. بنابراین تشخیص سریع بیماری و شروع درمان برای پیشگیری از عوارض  کبدی حیاتی است.

علائم هپاتیت اتوایمیون چیست؟

در افراد مبتلا به هپاتیت خودایمن ممکن است بعضی از علائم زیر بروز کند:

• احساس خستگی
• درد مفاصل
• حالت تهوع
• کاهش اشتها
• درد شکم در ناحیه کبد
• متمایل شدن چشم و پوست به زردی
• تیره شدن ادرار
• تغییر رنگ مدفوع

علائم هپاتیت خودایمنی از خفیف تا شدید متغیر است. برخی افراد مبتلا به هپاتیت خود ایمنی هیچ علامتی ندارند. در چنین مواردی، پزشکان از طریق آزمایشات چکاپ و یا آزمایش خون که برای مشکلات دیگری تجویزشده است به‌صورت اتفاقی به این عارضه پی می‌برند. افرادی که در زمان تشخیص بیماری بدون علامت هستند معمولاً در اوایل بیماری قرار دارند و اگر تحت درمان قرار نگیرند در زمانی نه‌چندان طولانی عوارض و علائم مربوط به هپاتیت اتوایمیون را بروز خواهند داد. برخی افراد مبتلا به هپاتیت خودایمنی تا زمان دچار شدن به سیروز کبدی علائمی ندارند. در صورت درگیر شدن بافت کبد و ایجاد اسکار، علائم به‌صورت زیر خواهند بود:

• احساس ضعف
• کاهش وزن قابل‌توجه
• تورم شکم ناشی از تجمع مایع در بدن
• تورم پاها
• خارش پوست
• زردی

علت ابتلا به هپاتیت خود ایمنی چیست؟

علت دقیق این بیماری مشخص نیست اما مطالعات نشان می‌دهد که بعضی از ژن‌ها در ابتلای افراد به بیماری‌های خودایمنی ازجمله هپاتیت اتوایمیون دخیل بوده و عامل برانگیختن سیستم ایمنی علیه سلول‌های کبدی هستند. کسانی که این ژن‌ها را در ژنوم خود دارند در معرض ابتلا به واکنش خود ایمنی هستند. علاوه بر ژن‌ها بعضی از محرک‌های محیطی نیز در ابتلا به هپاتیت خود ایمنی نقش دارند.

از این محرک‌ها می‌توان عفونت‌های ویروسی و داروهای خاص را نام برد. بعضی از داروها می‌توانند باعث ایجاد آسیب کبدی شبیه هپاتیت خود ایمنی شوند. در چنین مواردی، آسیب کبدی با قطع مصرف دارو از بین می‌رود. شناخته‌شده‌ترین داروهایی که باعث هپاتیت خود ایمنی می‌شوند شامل مینوسیکلین برای درمان آکنه و نیتروفورانتوئین برای درمان عفونت‌های ادراری هستند.

آیا هپاتیت اتوایمیون خطرناک است؟ به گفته‌ی وب‌سایت my.clevelandclinic در افرادی که دچار هپاتیت اتوایمیون هستند سیستم ایمنی به‌اشتباه بافت و سلول‌های سالم کبد را به‌عنوان سلول‌های آلوده در نظر می‌گیرد و برای از بین بردن آن‌ها آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند تا واکنش حمله را به سمت این سلول‌ها هدایت کند.

در این حالت کبد دچار التهاب می‌شود که به آن هپاتیت گفته می‌شود. اگر این مشکل درمان نشود ممکن است به سیروز (اسکار) و سرانجام به نارسایی کبدی منتهی گردد.

تشخیص هپاتیت اتوایمیون

بررسی سوابق درمانی

پزشک در مورد علائم و عواملی که ممکن است با کبد مرتبط باشند سوالاتی از شما می‌پرسید. به‌عنوان مثال، پزشک در مورد مصرف هر گونه دارو، مکمل و یا محصولات گیاهی و یا مصرف الکل، دخانیات و مواد مخدر سوالاتی خواهد پرسید. پزشک همچنین سابقه بیماری‌های خودایمنی مانند بیماری التهابی روده یا بیماری‌های تیروئید را نیز در نظر دارد.

معاینه بالینی

در طول معاینه فیزیکی علائم مشکلات کبدی بررسی می‌شود که شامل:

• رنگ مایل به زرد چشم
• تغییرات پوستی
• بزرگ شدن کبد یا طحال
• حساسیت یا تورم در شکم
• تورم در ساق پا یا مچ پا

آزمایشات خون

پزشک معالج در ادامه روند تشخیص ممکن است یک یا چند آزمایش خون را برای کمک به تشخیص هپاتیت خود ایمنی تجویز نماید. برای انجام آزمایش از شما یک نمونه خون جهت بررسی سطح آنزیم‌های کبدی آلانین ترانس آمیناز (ALT) و آسپارتات ترانس آمیناز (AST) و همچنین سطح آنتی‌بادی‌هایی مانند آنتی‌بادی ضد هسته‌ای (ANA) و آنتی‌بادی ضد ماهیچه‌های صاف (ASMA) گرفته می‌شود. آزمایش ALT و آزمایش AST از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند زیرا این آنزیم‌ها در افراد مبتلا به هپاتیت خودایمنی بسیار بالاتر از حد معمول هستند.

سنجش سطوح ALT و AST علاوه بر کاربرد تشخیصی، برای ارزیابی اثربخشی داروها در درمان هپاتیت اتوایمیون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. پزشکان برای بررسی سایر بیماری‌های کبدی مانند هپاتیت ویروسی، کلانژیت صفراوی، استئاتوهپاتیت غیرالکلی و بیماری ویلسون که علائمی مشابه هپاتیت خودایمن دارند آزمایش‌های تکمیلی تجویز می‌کنند.

تست‌های تصویربرداری

در مسیر تشخیص هپاتیت خودایمن احتمال تجویز آزمایش‌های تصویربرداری از شکم و کبد نیز وجود دارد. متداول‌ترین آزمایش مورد استفاده سونوگرافی است. در سونوگرافی از امواج صوتی برای دریافت تصاویری از کبد استفاده می‌شود که کاملاً بی‌خطر است و عوارض جانبی ندارد. در سونوگرافی می‌توان تشخیص داد که آیا اندازه کبد تغییر کرده و یا شکل و بافت آن طبیعی است یا نه.

گاهی نیز آزمایش سی‌تی‌اسکن جهت بررسی دقیق‌تر کبد تجویز می‌شود. در این روش از اشعه ایکس جهت ایجاد تصاویری از کبد استفاده می‌شود. سی‌تی‌اسکن قادر است علاوه بر سنجش خصوصیات کبد، ابتلا به سیروز را نیز آشکار کند. پزشکان گاهش ممکن است از روش MRI برای تشخیص هپاتیت اتوایمیون استفاده کنند. در این روش از امواج رادیویی و بدون استفاده از اشعه ایکس برای تولید تصاویر دقیق از اندام‌ها و بافت‌های نرم استفاده می‌شود.

بیوپسی کبد

در طی بیوپسی کبد، پزشک مقداری از بافت کبد را استخراج می‌کند و سپس این نمونه جهت بررسی‌های بیشتر به آزمایشگاه تشخیص طبی ارسال می‌شود تا سلول‌های آن به روش میکروسکوپی ارزیابی شوند. بیوپسی کبد برای بررسی شدت بیماری هپاتیت خودایمنی و میزان گسترش بیماری کاربرد دارد.

درمان هپاتیت خودایمنی

هپاتیت خودایمنی با داروهایی درمان می‌شود که فعالیت سیستم ایمنی را سرکوب یا کاهش می‌دهند و حمله سیستم ایمنی به کبد را مهار می‌کنند. داروهایی که اغلب برای درمان این بیماری تجویز می‌شوند شامل کورتیکواستروئیدهایی مانند پردنیزون و پردنیزولون است و گاهی نیز سایر داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی نظیر آزاتیوپرین تجویز می‌شوند.

پزشکان معمولاً برای درمان هپاتیت اتوایمیون با دوز نسبتاً بالایی از کورتیکواستروئیدها شروع می‌کنند و سپس به تدریج دوز را کاهش می‌دهند. در ادامه مسیر درمان سعی خواهد شد کمترین دوز موثر تعیین و تجویز شود. برای این کار آزمایش خون به‌صورت منظم و دوره‌ای انجام خواهد شد تا چگونگی پاسخ بیمار به داروهای تجویزشده ارزیابی گردد. کاهش سطح آنزیم‌های کبدی آلانین ترانس آمیناز (ALT) و آسپارتات ترانس آمیناز (AST) نشان‌دهنده پاسخ مناسب به درمان است.

بازگشتن سطوح خونی ALT و AST به سطح نرمال نشان‌دهنده تأثیرگذاری بسیار مناسب داروهای تجویزی است. طی کردن مسیر درمان می‌تواند علائم را تسکین داده و از آسیب کبدی در بسیاری از افراد مبتلا به هپاتیت خودایمن جلوگیری کند. تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع هپاتیت اتوایمیون احتمال ابتلا به سیروز کبدی و سایر عوارض را کاهش می‌دهد.

داروهای مورد استفاده برای درمان هپاتیت اتوایمیون

داروهای هپاتیت اتوایمیون با هدف تعدیل یا سرکوب سیستم ایمنی تجویز می‌شوند. داروها قادرند التهاب کبد را متوقف کنند. مهم‌ترین داروهایی که برای درمان هپاتیت اتوایمیون تجویز می‌شوند به شرح زیر است.

پردنیزولون

پردنیزولون استروئید اصلی مورد استفاده برای درمان هپاتیت خودایمن است. البته از این دارو برای درمان تعدادی دیگر از بیماری‌های التهابی مثل کولیت اولسراتیو (بیماری التهابی روده) و روماتیسم مفصلی نیز استفاده می‌شود. پردنیزولون با سرکوب سیستم ایمنی التهاب کبد را کاهش می‌دهد. غالباً قرص‌های پردنیزولون همراه با غذا مصرف می‌شوند تا معده از هرگونه تحریک دارویی در امان باشد. نحوه مصرف دارو دقیقاً باید طبق دستور پزشک معالج باشد.

آزاتیوپرین

آزاتیوپرین یک سرکوب‌کننده ایمنی است و فعالیت سیستم ایمنی را کاهش می‌دهد. این دارو برای درمان هپاتیت خودایمنی و سایر بیماری‌های التهابی و خود ایمنی مزمن استفاده می‌شود. همچنین پس از پیوند عضو برای جلوگیری از رد پیوند از این دارو استفاده می‌شود. مکانیسم اثر آزاتیوپرین به داروی پردنیزولون شباهت دارد و التهاب و علائم ناشی از آن را کاهش می‌دهد.

هرگز خودسرانه مصرف داروهای هپاتیت اتوایمیون را قطع نکنید مگر اینکه به دستور پزشک باشد. شما باید طبق دستورات پزشکی به مصرف همه داروها ادامه دهید زیرا هپاتیت اتوایمیون یک بیماری مزمن است و درمان آن مستلزم صبر و شکیبایی است. توقف مصرف دارو بدون مشورت با پزشک باعث عود بیماری می‌شود.

فاز خاموشی هپاتیت اتوایمیون (Remission)

پس از شروع درمان، ممکن است بیمار وارد فاز بهبودی یا خاموشی علائم شود. خاموشی دوره‌ای است که هیچ علامتی ندارید و نتایج آزمایش نشان می‌دهد که کبد شما عملکرد بهتری دارد. اگر وارد فاز خاموشی شده‌اید پزشک به‌تدریج دوز داروها را کاهش می‌دهد و یا ممکن است تجویز دارو را موقتاً متوقف کند.

البته انجام آزمایش‌های معمول خونی برای ارزیابی ALT و AST همچنان ادامه می‌یابد و معاینه فیزیکی و بررسی علائم نیز در جلسات ویزیت به‌طور منظم انجام می‌شود. بسیاری از افراد مبتلا به هپاتیت خودایمنی پس از مصرف منظم داروها وارد فاز بهبودی (خاموشی) می‌شوند اما اگر چنین روندی مشاهده نشود پزشکان داروهای دیگری را برای درمان بیماری تجویز می‌کنند.

فاز عود هپاتیت اتوایمیون (Relapse)

در صورت قطع مصرف داروها در یک دوره بهبودی ممکن است بیماری مجدداً عود کند. در زمان عود بیماری، سطوح ALT و AST در آزمایش خون افزایش می‌یابد و هپاتیت خودایمنی فعالیت خود را از سر می‌گیرد. علائم نیز پس از مدتی ظاهر می‌شوند. در صورت عود بیماری، پزشک تجویز داروها را دوباره شروع می‌کند. هپاتیت خودایمنی غالباً یک بیماری طولانی‌مدت و در بعضی موارد مادام‌العمر است ازاین‌رو پزشک به‌دقت مراقب وضعیت بیمار خواهد بود. این مورد در زمان توقف مصرف دارو نیز صدق می‌کند زیرا روند بیماری ممکن است به‌سرعت بازگردد.

آیا داروهای هپاتیت خود ایمنی عوارض جانبی دارند؟

داروهای هپاتیت اتوایمیون ممکن است در برخی افراد عوارض جانبی ایجاد کنند. پزشک معالج هرگونه عارضه جانبی را تحت نظر خواهد داشت و به کنترل و مدیریت آن‌ها کمک می‌کند. برای این کار پزشک دوز داروها را تنظیم می‌کند یا داروهای ناسازگار را تغییر می‌دهد. عوارض جانبی احتمالی کورتیکواستروئیدها شامل موارد زیر است:

• تغییرات ظاهری مانند افزایش وزن، پف کردن صورت، بروز آکنه یا رشد موهای
• دیابت و بالا رفتن قند خون
• مشکلات چشمی مانند آب مروارید یا گلوکوم (آب‌سیاه)
• فشار خون بالا
• از دست دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان)
• مشکلات سلامت روان مانند تغییرات شدید خلق‌وخو
• پانکراتیت (التهاب لوزالمعده)
• عوارض جانبی احتمالی داروی آزاتیوپرین به صورت زیر است:
• کاهش تعداد گلبول‌های سفید در خون
• حالت تهوع یا استفراغ
• بثورات پوستی
• آسیب کبدی
• پانکراتیت

کورتیکواستروئیدها و آزاتیوپرین فعالیت سیستم ایمنی را سرکوب یا کاهش می‌دهند و این روند خطر ابتلا به بیماری‌های عفونی را افزایش می‌دهد.

رژیم غذایی مناسب برای بیماران به هپاتیت خود ایمن چیست؟

رژیم غذایی خاصی برای هپاتیت‌ خود ایمن وجود ندارد اما وعده‌های غذایی پر فیبر حاوی غلات کامل، میوه‌ها، سبزیجات، آجیل و همچنین استفاده از گوشت بدون چربی و ماهی در تأمین نیازهای تغذیه‌ای، کنترل وزن و جلوگیری از بالا رفتن عوامل مضر در خون مفید است. علاوه بر این، رژیم غذایی غنی از فیبر به عملکرد بهتر کبد کمک می‌کند و قادر است سطح التهاب را کاهش دهد. توصیه‌های غذایی زیر برای عملکرد کبد در هر حالتی مفید هستند و در بهبود بیماری و التهاب کبد مؤثر است.

• پرهیز از مواد غذایی مضر: مصرف غذاهای پرچرب، شکر و نمک را محدود کنید. از غذاهای سرخ‌شده ازجمله غذاهای رستورانی و فست فود دوری کنید. صدف‌های خام یا نیمه‌پخته به‌طور قطعی ممنوع هستند
• خودداری از مصرف الکل: الکل از ترکیباتی است که تأثیر مستقیم و مخرب بر کبد دارد و منجر به افزایش سطح التهاب بافتی می‌شود
• برخورداری از رژیم غذایی متعادل: تمام گروه‌های غذایی ازجمله غلات، میوه‌ها، سبزیجات، گوشت، حبوبات، لبنیات و روغن‌های سالم را در حد اعتدال در برنامه غذایی خود بگنجانید
• مصرف مواد غذایی پر فیبر: فیبر یکی از ترکیبات غذایی مفید در بهینه‌سازی عملکرد کبد است. میوه‌ها، سبزیجات، نان سبوس‌دار، غلات کامل و برنج قهوه‌ای قادرند فیبر روزانه شما را تأمین کنند
• آب: از کم‌آبی بدن جلوگیری کنید تا کبد عملکرد بهتری داشته باشد

اگر مبتلا به چاقی هستید برای تنظیم یک برنامه غذایی سالم با متخصص تغذیه مشورت کنید زیرا چاقی یکی از فاکتورهای تشدیدکننده بیماری‌های کبدی است. رژیم غذایی اختصاصی برای هپاتیت خود ایمنی وجود ندارد. پیروی از یک رژیم غذایی سالم و متعادل برای بیماران مبتلا به هپاتیت خودایمنی حائز اهمیت است. مصرف متعادل ترکیبی از غلات کامل، میوه‌ها، سبزیجات، آجیل، گوشت بدون چربی و ماهی برای تأمین نیازهای تغذیه‌ای و رسیدن به وزن مناسب بهترین راهکار است.

توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.