پلاکت خون چیست؟ + علائم پلاکت خون پایین در بدن چیست؟

پلاکت خون یکی از انواع سلول‌های خونی است که در مغز استخوان ساخته می‌شود. این اجزای کروی شکل کوچک در انعقاد خون و جلوگیری از خونریزی نقش بسیار مهمی دارند. پزشکان با بررسی آزمایش شمارش کامل خون (CBC) قادر به بررسی این سلول‌های کوچک اما حیاتی هستند که گاهی اوقات ترومبوسیت نیز نامیده می‌شود. در این مقاله با ترومبوسیت و بیماری‌هایی که ممکن است در اثر افزایش یا کاهش بیش‌ازحد آن‌ها ایجاد شوند، آشنا می‌شوید. برای شناخت علائم و راهکارهای درمان بیماری‌های مربوطه نیز تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.

نقش پلاکت خون در بدن چیست؟

به انواع سلول‌های موجود در بافت خون، اصطلاحاً یاخته خونی می‌گویند. یاخته‌های خونی معمولاً سه نوع هستند؛ گلبول‌های قرمز (اریتروسیت‌ها)، گلبول‌های سفید (لوکوسیت‌ها) و پلاکت‌ها (ترومبوسیت‌ها). همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم وظیفه اصلی پلاکت‌ها انعقاد خون است اما آن‌ها در ایجاد یا تخریب سلول‌های سرطانی و فاکتورهای رشدی مشتق از پلاکت نیز مشارکت دارند.

درصورتی‌که اختلالی در عملکرد ترومبوسیت‌ها ایجاد شود، احتمال بروز خونریزی‌های مکرر بینی و لثه، به وجود آمدن لکه‌های قرمز بر سطح پوست و قاعدگی‌های طولانی در خانم‌ها وجود دارد.

پلاکت خون پایین چیست؟

یکی از مهم‌ترین علائم اختصاری آزمایش خون، PLT یا همان پلاکت خون است. کاهش تعداد ترومبوسیت‌ها، ترومبوسیتوپنی نامیده می‌شود. در این شرایط تعداد پلاکت‌ها کمتر از ۱۵۰ هزار عدد در هر میکرولیتر خون است. اگر این کاهش خفیف باشد ممکن است هیچ علائمی نداشته و اختلالی در مسیر لخته شدن یا خونریزی ایجاد نکند. البته این نشانه‌ها در افراد مختلف متفاوت است. در ادامه برخی از شایع‌ترین علل بروز کم شدن تعداد این سلول‌ها را بررسی می‌کنیم. بهترین راه برای اینکه از سطح پلاکت خون آگاهی پیدا کنید، انجام آزمایش Plaatelets است.

علت‌ کاهش پلاکت خون

یکی از دلایل بسیار نادر پایین بودن پلاکت خون ارثی بودن آن است. عوارض جانبی برخی داروها و یا پیامدهای برخی بیماری‌ها منجر به از دست رفتن پلاکت‌ها می‌شود. دلایل کاهش پلاکت خون به شرح زیر است.

به دام افتادن در طحال

طحال یکی از ارگان‌های داخلی است که در سمت چپ شکم و درست در پایین قفسه سینه قرارگرفته است. در حالت نرمال طحال وظیفه مقابله با عفونت‌ها و فیلتر کردن مواد زائد خون را بر عهده دارد. ابتلا به بعضی از بیماری‌ها باعث تورم طحال و به دام افتادن تعداد زیادی پلاکت در آن شده که باعث کاهش شدید پلاکت‌های در گردش می‌شود.

کاهش تولید پلاکت در مغز استخوان

پلاکت‌ها در حالت طبیعی در مغز استخوان تولیدشده و به جریان خون وارد می‌شوند. عواملی که قادرند تولید پلاکت را تحت تأثیر قرار دهند به‌قرار زیر است:

• لوسمی و سایر سرطان‌ها
• بعضی از انواع آنمی
• عفونت‌های ویروسی مثل هپاتیت C و HIV
• شیمی‌درمانی و پرتودرمانی
• اعتیاد به مشروبات الکلی

ترومبوسیتوپنی خود ایمن

بعضی از بیماری‌های خود ایمن مانند لوپوس و روماتیسم مفصلی در پایین آمدن تعداد پلاکت‌های خونی تأثیرگذار هستند. در این بیماری‌ها سیستم ایمنی بدن به‌اشتباه پلاکت‌ها را مورد هدف قرار داده و آن‌ها را تخریب می‌کند.

پورپورای ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک

این اختلال به‌ندرت رخ می‌دهد و زمانی بروز می‌کند که لخته‌های خونی متعدد به‌صورت هم‌زمان در سرتاسر بدن تشکیل شود.

سندرم همولیتیک اورمیک

این اختلال خونی یک پدیده نادر است که باعث کاهش ناگهانی پلاکت‌ها، تخریب گلبول‌های قرمز و کاهش عملکرد کلیه‌ها می‌شود.

عوارض جانبی داروها

عوارض جانبی بعضی از داروها در کم شدن تعداد پلاکت‌ها تأثیر دارند. گاهی بعضی از داروها با تأثیر منفی بر عملکرد سیستم ایمنی سبب تخریب پلاکت‌ها می‌شوند. از این داروها می‌توان هپارین، کینین، آنتی‌بیوتیک‌های حاوی سولفور و داروهای ضد تشنج را نام برد. سایر دلایل کاهش پلاکت به شرح زیر است:

• مصرف الکل بیش‌ازحد
• سرطان سیستم لنفاوی (لنفوم)
• بارداری
• باکتری‌های خونی
• ویروس‌ اپشتین بار، هپاتیت،ایدز و سیتومگالوویروس
• ژنتیک (والدین ناقل)
• کم‌خونی آپلاستیک

پلاکت خون پایین چه علائم و عوارضی دارد؟

ترومبوسیتوپنی یا پلاکت خون پایین می‌تواند خفیف باشد و علائم و نشانه‌های بسیار اندکی بروز دهد و یا آن‌چنان شدید باشد که منجر به خونریزی داخلی شود. شایع‌ترین علائم پلاکت خون پایین به‌صورت زیر است:

• کبودشدن آسان و وسیع پوستی
• خونریزی سطحی که به شکل لکه‌های پوستی بنفش متمایل به قرمز (پتشی) در قسمت پایین پاها ظاهر می‌شود
• خونریزی زیاد از بریدگی و جراحت‌ها
• وجود خون در ادرار و مدفوع
• خونریزی از لثه و بینی
• پریود سنگین
• خستگی و ضعف
• طحال متورم

درصورتی‌که فرد مبتلا به کمبود پلاکت، متوجه غده‌ها یا توده‌هایی در زیر گردن، زیر بغل یا کشاله ران شود ممکن است نشانه‌ای از تورم غدد لنفاوی یا بیماری لنفوم دارد که نیازمند بررسی سریع پزشک است.

پلاکت خون پایین چگونه تشخیص داده می‌شود؟

معاینه بالینی و بررسی سابقه درمانی

اگر پزشک به کم بودن پلاکت‌های خونی مشکوک باشد نشانه‌های مربوط به آن را جستجو می‌کند. علائمی که در معاینه بالینی حاکی از ترومبوسیتوپنی هستند شامل لکه‌های بنفش ریز و کبودی پوست و متورم شدن طحال و کبد است. در جلسه ویزیت، پزشک با پرسیدن سؤالاتی احتمال وجود اختلال پلاکتی را ارزیابی می‌کند:

• سابقه خانوادگی ابتلا به اختلالات خونریزی
• داروهایی که مصرف می‌کنید
• گیاهان دارویی که مصرف می‌کنید
• برنامه غذایی
• اعتیاد به الکل و مواد مخدر
• روش‌های محافظت جنسی

آزمایش خون و سونوگرافی

آزمایش CBC که با گرفتن یک نمونه خون از ساعد انجام می‌شود یکی از روش‌های روتین و پرکاربرد برای تشخیص پلاکت خون پایین است. اگر در معاینه بالینی طحال شما بزرگ‌تر از حد معمول باشد پزشک برای ارزیابی دقیق‌تر موضوع آزمایش سونوگرافی را تجویز می‌کند. اما مقدار نرمال پلامت در آزمایش خون چقدر است؟ وب‌سایت hopkinsmedicine این‌گونه به این سوال پاسخ می‌دهد:

در جواب آزمایش CBC مقدار نرمال پلاکت‌ها از  ۱۵۰۰۰۰ تا ۴۵۰۰۰۰ پلاکت در میکرولیتر است. اگر تعداد پلاکت‌ها بیشتر از ۴۵۰۰۰۰ باشد به آن ترمبوسیتوز یا پلاکت خون بالا و اگر کمتر از ۱۵۰۰۰۰ باشد به آن ترموبوسیتوپنی یا پلاکت خون پایین می‌گویند.

بیوپسی و آسپیراسیون مغز استخوان

دو راه برای بررسی مغز استخوان وجود دارد که عبارت‌اند از بیوپسی و آسپیراسیون. در برخی اختلالات خونی از یک روش و در بعضی دیگر هر دو روش استفاده می‌شود. در هر دو روش مقداری از بافت مغز استخوان به شیوه‌های متفاوت جهت آزمایش برداشته می‌شود.

آیا پایین بودن پلاکت خون خطرناک است؟

اگر تعداد پلاکت‌های خون از ۱۰ هزار پلاکت در میکرولیتر کمتر باشد احتمال رخ دادن خونریزی داخلی وجود دارد. اگرچه این خونریزی‌ها به‌ندرت اتفاق می‌افتند اما ترومبوسیتوپنی شدید گاهی موجب خونریزی در مغز می‌شود.

درمان پلاکت خون پایین چگونه است؟

درمان این اختلال خونی به دلایل و شدت و اختلال بستگی دارد. اگر شدت اختلال کم باشد احتمالاً پزشک چکاپ‌های دوره‌ای را مدنظر قرار می‌دهد. اما درصورتی‌که کمبود پلاکت وخیم باشد تجویز دارو یکی از گزینه‌های درمانی خواهد بود. از دیگر گزینه‌های درمانی می‌توان به روش‌های زیر اشاره نمود:

• تزریق خون یا انتقال پلاکت (ترانسفیوژن پلاکت)
• تغییر دادن داروهایی که باعث بروز اختلال ترومبوسیتوپنی شده‌اند
• تجویز داروهایی سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مثل استروئیدها، ایمونوگلوبولین‌ها
• برداشتن طحال

برای درمان پلاکت خون پایین به چه متخصصی مراجعه کنیم؟

پزشکان عمومی قادرند انواع اختلالات خونی ازجمله پایین بودن پلاکت خون را به‌خوبی تشخیص دهند. در شرایط خاص ممکن است بیمار به متخصص بیماری‌های خونی (هماتولوژیست) ارجاع شود.

کاهش پلاکت خون در دوران بارداری

پلاکت پایین دومین اختلال خونی رایج دوران حاملگی پس از کم‌خونی است. بااینکه اختلال در بین مادران باردار چندان شایع نیست، اما در صورت تشخیص عواقبی دارد که نیازمند توجه و رسیدگی است. دلیل اصلی بروز کاهش ترومبوپلاست‌ها در بارداری چندان مشخص نیست اما برخی پزشکان معتقدند که این کاهش درنتیجهٔ افزایش حجم خون در این دوران است.

درواقع با ازدیاد پلاسما، پلاکت‌ها به میزان زیادی کاهش ‌یافته و درنتیجه در آزمایش خون در هر میلی‌لیتر از خون مقادیر کمتری پلاکت یافت می‌شود. معمولاً این اختلال پس از تولد نوزاد از بین می‌رود. در اغلب موارد این کمبود احتیاجی به درمان ندارد، زیرا منجر به عوارض خاصی نمی‌شود اما اگر این کمبود ادامه‌دار باشد، پزشک ممکن است به پره‌اکلامپسی یا سندرم نشانگان HELLP شک کند و درصدد درمان آن برآید.

پلاکت خون و کرونا

نتایج مطالعات در بیماران مبتلا به بیماری کووید-۱۹ نشان می‌دهد که ۵ تا ۴۱ درصد بیماران مبتلا به کرونا دچار ترومبوسیتوپنی خفیف (پلاکت‌ خون پایین) می‌شوند. البته در حالت شدید کووید-۱۹ شیوع ترومبوسیتوپنی ۵۸ تا ۹۵ درصد است. یکی از دلایل کاهش تعداد پلاکت‌ها در خون، تخریب پلاکت‌ها توسط عفونت ویروسی است.

یافته‌های اخیر محققان در خصوص تأثیر بیماری کووید-۱۹ بر تعداد پلاکت‌ها نشان می‌دهد که اگرچه در بیماران مبتلا به کرونا تعداد کل پلاکت‌ها کاهش می‌یابد اما تولید پلاکت‌های نابالغ بزرگ (مگاکاریوسیت‌ها) افزایش می‌یابد. ازآنجایی‌که این نوع پلاکت‌ها فعالیت انعقادی بیشتری دارند احتمال بروز لخته خون را افزایش می‌دهند. علاوه بر این تعداد پلاکت‌های فعال‌شده در زمان ابتلا به کرونا بیشتر از حالت عادی است که منجر به چسبندگی بیشتر پلاکت‌ها به یکدیگر و جداره عروق خونی می‌شوند. اتصال پلاکت‌ها به یکدیگر و دیواره عروق زمینه‌ساز ایجاد لخته‌های خونی است.

برای پلاکت خون پایین چه بخوریم؟

خوردن بعضی از مواد غذایی کمک می‌کند تا مقدار پلاکت خون تا حدودی افزایش یابد. در ادامه مؤثرترین مواد غذایی توصیه‌شده برای بالا بردن پلاکت خون مرا نام می‌بریم.

مواد غذایی غنی از فولات

فولات یکی از ویتامین‌های B ضروری برای سلامت سلول‌های خونی است. مقدار اسیدفولیک روزانه برای بزرگ‌سالان ۴۰۰ میلی‌گرم و برای زنان باردار ۶۰۰ میلی‌گرم است. غذاهای غنی از فولات به قرار زیر است:

• سبزیجات پهن‌برگ و تیره مثل اسفناج و کلم بروکسل
• جگر گاو
• لوبیا چشم‌بلبلی
• غلات غنی‌شده با اسیدفولیک
• برنج
• مخمر

باید از زیاده‌روی در مصرف مکمل‌های اسیدفولیک و یا غذاهای غنی‌شده با اسیدفولیک اجتناب نمود چراکه عملکرد ویتامین B۱۲ را مختل می‌کند. مصرف زیاد مواد غذایی طبیعی غنی از فولات چنین اختلالی به دنبال ندارد.

مواد غذایی غنی از ویتامین B۱۲

ویتامین B۱۲ یکی از ویتامین‌های ضروری برای تولید سلول‌های قرمز خون است. کمبود ویتامین B۱۲ با پایین بودن پلاکت‌های خونی نیز مرتبط است. طبق تحقیقات علمی، افراد ۱۴ سال و بالاتر روزانه به ۲٫۴ میکروگرم ویتامین B۱۲ نیاز دارند. این مقدار برای زنان باردار ۲٫۸ میکروگرم است. ویتامین B۱۲ به مقدار فراوان در مواد غذایی زیر در دسترس است:

• گوشت گوساله و جگر گاو
• تخم‌مرغ
• انواع ماهی مثل قزل‌آلا، سالمون و ساردین
• لبنیات نیز غنی از ویتامین B۱۲ هستند اما شواهدی در دسترس است که بیانگر تأثیر منفی شیر گاو بر تولید پلاکت است

مواد غذایی غنی از ویتامین C

ویتامین C با بهبود عملکرد پلاکت‌ها و نیز افزایش جذب آهن غذایی تأثیر مفیدی در بالابردن سطح پلاکت خون دارد. بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات غنی از ویتامین C هستند:

• کلم بروکلی
• کلم بروکسل
• میوه‌های گروه مرکبات مثل پرتقال و گریپ‌فروت
• کیوی
• فلفل دلمه‌ای قرمز و سبز
• توت‌فرنگی

به دلیل اینکه گرما باعث از بین رفتن ویتامین C می‌شود ترجیحا مواد غذایی غنی از ویتامین C به‌صورت خام مصرف گردد.

مواد غذایی غنی از ویتامین D

ویتامینD در عملکرد بهتر مغز استخوان، عضلات، اعصاب و سیستم ایمنی نقش دارد. بزرگ‌سالان ۱۹ تا ۷۰ سال روزانه به ۱۵ میکروگرم ویتامین D نیاز دارند. غذاهای غنی از ویتامین D عبارت‌اند از:

• زرده تخم‌مرغ
• ماهی‌هایی مثل سالمون، ماهی تن و ماهی خال‌مخالی
• روغن ماهی
• ماست و سیر غنی‌شده با ویتامین D

مواد غذایی غنی از ویتامین K

ویتامین K ازجمله ویتامین‌هایی است که برای انعقاد خون و سلامت استخوان‌ها ضروری است. طبق تحقیقات علمی ۲۷ درصد از افرادی که ویتامین K مناسب دریافت کرده‌اند شاهد بالا رفتن پلاکت‌های خود و بهبود اختلالات خونریزی بوده‌اند. مقدار روزانه ویتامین K برای مردان بالای ۱۸ سال ۱۲۰ میکروگرم و برای زنان ۹۰ میکروگرم است. غذای‌های غنی از ویتامین K به ترتیب زیر است:

• غذای تهیه‌شده از سویا
• سبزیجات پهن‌برگ مثل شلغم، اسفناچ و کلم کیل
• کلم بروکلی
• سویا و روغن سویا
• کدوحلوایی

مواد غذایی غنی از آهن

آهن از عناصر کلیدی برای برخوردار بودن از سطح مناسب سلول‌های قرمز و پلاکت است. در تحقیقاتی که بر روی اطفال و نوجوانان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام‌شده است نشان می‌دهد که مصرف آهن در افزایش سطح پلاکت‌های خونی مؤثر است. مردان بالای ۱۸ سال و زنان بالای ۵۰ سال روزانه ۸ میلی‌گرم آهن و زنان ۱۹ تا ۵۰ سال روزانه به ۱۸ میلی‌گرم آهن نیاز دارند. از غذاهای غنی از آهن می‌توان به موارد زیر شاره نمود:

• صدف
• جگر گاو
• غلات صبحانه غنی‌شده
• لوبیا سفید و لوبیا قرمز
• شکلات تلخ
• عدس
• توفو

علاوه بر مواد غذایی، می‌توان از مکمل‌ها نیز با مشورت پزشک برای بهبود پلاکت خون بهره برد. پرهیز از مصرف الکل و شیرین‌کننده‌های مصنوعی مثل آسپارتام نیز در بهبود پلاکت خون مؤثر است.

برای افزایش پلاکت خون از چه غذاهایی پرهیز کنیم؟

بعض از غذاها و نوشیدنی‌ها تأثیر منفی بر سطح پلاکت خون دارند که باید مصرف آن‌ها را به حداقل رساند. مهم‌ترین مواد غذایی که باید از آن‌ها پرهیز کرد به‌صورت زیر است:

• الکل
• آسپارتام، یک شیرین‌کننده مصنوعی
• آب کرن‌بری
• کینین (یک ماده شیمیایی در بعضی از نوشیدنی‌های صنعتی)

پلاکت خون بالا چیست؟

 افزایش پلاکت خون که ترومبوسیتوز نام دارد؛ زمانی اتفاق می‌افتد که مغز استخوان بیش‌ازحد معمول این سلول‌ها را بسازد. این افزایش دو نوع اولیه و ثانویه دارد.

دلایل بالا بودن پلاکت خون

گاهی اوقات عمل جراحی منجر به کاهش میزان خون فرد می‌شود. در این شرایط معمولاً افزایش تعداد پلاکت‌ها محتمل است. در این شرایط احتمال لخته شدن خون زیاد است. بنابراین فرد باید تحت کنترل و مراقبت‌های پزشکی قرار گیرد. به غیر عمل جراحی، سایر علل افزایش پلاکت عبارت‌اند از:

• کمبود ویتامین B12
• آسیب‌دیدگی یا زخم عمیق
• ترک الکل
• مصرف قرص‌های ضدبارداری
• فعالیت بدنی شدید طولانی مانند شرکت در مسابقات دو ماراتن

سرطان خون یا لوسمی

اگر اختلالی در عملکرد گلبول‌های سفید که وظیفه محافظت بدن در برابر تهاجم باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها و همچنین سلول‌های غیرطبیعی و سایر مواد خارجی را بر عهده دارند؛ ایجاد شود ممکن است فرد به سرطان خون مبتلا شود. نام دیگر سرطان خون لوسمی است. تشخیص این بیماری بر عهده پزشک است و نیازمند بررسی دقیق آزمایشات و شرح‌حال بالینی اوست.

برای درمان پلاکت خون بالا چه بخوریم؟

بالا بودن پلاکت خون یکی از علت‌های مهم ایجاد لخته‌شدن خون و ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی است. رژیم غذایی و ریزمغذی‌ها نقش مهمی در عملکرد پلاکت‌ها و پیشگیری از بیمارهای مرتبط دارند. بنابراین مهم است که برنامه غذایی روزانه بسیار باکیفیت و سالم باشد تا احتمال تجمع پلاکت‌ها و ایجاد لخته خون به حداقل برسد. در ادامه مطلب به فهرستی از مهم‌ترین مواد غذایی برای کاهش تجمع پلاکت‌ها اشاره می‌شود.

• آب: مصرف آب فراوان به رقیق شدن خون و کاهش تجمع پلاکت‌ها کمک می‌کند. نوشیدن آب برای پاک شدن خون از ناخالصی‌ها و مواد زائد ضروری است
• سیر: این ماده غذایی با دارا بودن ماده موثره‌ای به نام آلیسین موجب کاهش پلاکت‌ها و پیشگیری از ایجاد لخته‌های خونی می‌شود
• چربی‌های امگا-۳: اسیدهای چرب امگا-۳ با مشارکت در ساخت غشای سلول، در عدم چسبندگی پلاکت‌ها و پیشگیری از ایجاد لخته‌های خونی مؤثر هستند. از غذاهای غنی از امگا-۳ می‌توان دانه کتان، دانه چیا، گردو، روغن کانولا، روغن ماهی و انواع ماهی‌ها مثل سالمون را نام برد
•  شکلات تلخ: ترکیبات موجود در شکلات تلخ در کاهش اتصال پلاکت‌ها به یکدیگر و همچنین به دیواره رگ‌ها تأثیر دارند. این ویژگی ضد انعقادی از تجمع پلاکت‌ها و تشکیل لخته جلوگیری می‌کند
• زردچوبه: این ادویه همانند یک ماده ضد انعقادی عمل کرده و احتمال تشکیل لخته را به طرز چشمگیری کاهش می‌دهد

اگر به افزایش سطح پلاکت مبتلا خون هستید قبل از اینکه تغییری در رژیم غذایی خود ایجاد کنید حتماً با پزشک مشورت کنید تا مواد غذایی متناسب با شرایط فیزیکی به شما معرفی شود.

کلام آخر

سلول‌های کروی کوچکی که شاید تا به امروز اسم آن‌ها را نیز نشنیده باشید نقشی حیاتی در انعقاد و جلوگیری از خونریزی در بدن شما ایفا می‌کنند. اگر اختلالی در عملکرد آن‌ها ایجاد شود با یک آزمایش خون قابل‌شناسایی است. به افزایش تعداد این سلول‌ها ترومبوسیتوز و به کاهش آن‌ها ترومبوسیتوپنی می‌گویند. علل، نشانه‌ها و درمان هر یک از این موارد، در هر فرد متفاوت است و بستگی به نظر پزشک دارند. مادران باردار باید در مورد کاهش تعداد پلاکت‌ها هشیار باشند و برای درمان آن اقدام کنند. برای انجام آزمایش پلاکت خون می‌توانید از خدمات آزمایش در محل هومکا استفاده کنید.

توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.